آلوئه ورا

مقدمه

آلوئه از کلمه عربی "آلوهه" به معنی "جسم تلخ و درخشان" گرفته شده است، علت این نامگذاري، تلخ بودن مـاده ي موجـود در زیر اپیدرم برگ این گیاه می باشد . کلمه "ورا" از کلمه لاتین وروس به معنـی "حقیقـت " گرفتـه شـده اسـت. در مصر باستان آلوئه ورا که گیاه جاودانگی نام داشته، چنان مقدس بوده است که افـراد بـراي حضـور در مراسـم پـس از مرگ یک فرعون باید تحفه اي از برگ آلوئه ورا تقدیم می کردند . البته مصریان تنها ملتی نبودند که این گیاه هـزار درمـان را مـی-شناختند، بر اساس منابع قدیمی ارسطو یکی از طرفداران بسیار معتقد به خواص آلوئه ورا بوده است .صبر زرد در طب سنتی ۵ هزار سـاله هنـد نیـز از اهمیت خاصی برخوردار است. تمدن هاي یونانی، رومی، آفریقایی، مایایی، سرخ پوستان آمریکـایی و چینـی، صـبر زرد را گرامـی می داشته اند . اعراب پس از فتح اسپانیا در قرن ششم میلادي، این گیاه را از آنجا بـه آسـیا آورده و کشـت کردنـد. برخـی اقـوام مسلمان به آلوئه ورا اعتقاد ویژه اي دارند، به طوري که در برخی کشورهاي مسلمان نشین این گیاه را روي قبرهاي مردگان خود مـی کارند و یا در بازگشت از سفر حج برگ هاي آن را به سر در خانه هایشان آویزان می کنند. آلوئه ورا یـا صـبر زرد در کشور ما به نام هاي محلی مانند صبر تلخ، شاخ بزي، گل قبر، گل سگله، آلوئه و الصبر خوانده مـی شـود. این گیاه به علت رویش در مناطق بیابانی به لاله بیابان نیز معروف است.
آلوئه ورا بومی نواحی حاره ای است و منشاء اصلی آن مناطق حاره ای آفریقا (آفریقای شمالی) می باشد و در ۵۰۰ سال قبل، از آفریقا به جزیره قشم آورده شده است. این گیاه مناسب آب ‌و هوای نیمه گرمسیری و نیمه خشک است و متناسب شمال آفریقا، جنوب ایران و خاورمیانه است.
مناطق اصلی کشت این گیاه در ایران در استان های گرمسیری از جمله استان هرمزگان به ویژه در جزیره خارک، بندرلنگه، بندر خمیر در محلی به نام قلعه گازي، بوشهر، سیستان و بلوچستان، فارس و خوزستان می باشد. آلوئه ورا در استان های شمالی (گیلان، مازندران، رشت و…)، اصفهان و تهران فقط به صورت گلخانه ای کشت می شود. زیرا دمای این استان ها در زمستان به زیر صفر می رسد. بدترین آفت آلوئه ورا در ایران، سرما و یخبندان است. کشت گلخانه ای آلوئه ورا به ما این امکان را می دهد تا در کل سال بتوانیم محصول برداشت کنیم. بنابراین بهترین مناطقی که می توان با حداقل هزینه در آن ها آلوئه ورا کشت کرد، جنوب کرمان، جنوب شیراز، جنوب جیرفت، زرآباد هرمزگان و سیستان بلوچستان و مناطقی است که اقلیمی مشابه این مناطق داشته باشند.
امروزه آلوئه ورا یکی از پرکاربردترین و مفیدترین گیاهانی است که در برگ های آن عصاره ی فراوانی وجود دارد که شفاف، چسبنده و تلخ است. این عصاره در صنایع داروئی، غذایی، آرایشی و بهداشتی کاربرد فراوان دارد همین کاربردها باعث شده است که کشت آلوئه ورا در بین کشاورزان محبوبیت پیدا کند.
از ویژگی‌های مثبت کشت و کار آلوئه ورا می‌توان به بازار رو به رشد، رسیدن به تولید با سرمایه کم، نیاز به آبیاری کم، قابلیت برداشت محصول در فصول مختلف سال، عدم نیاز به استفاده از کود و سموم شیمیایی و داشتن مصارف مختلف مانند: مایع، پودر، ژل،کرم، لوسیون،کپسول، عصاره و نوشیدنی اشاره کرد.
این گیاه به دلیل داشتن ویژگی های خاص از جمله: تحمل شرایط کم آبی، گرمای هوا، کشت آسان، تولید کم هزینه و خواص دارویی از دیرباز در مناطق خشک گرمسیری، نیمه گرمسیری و حاره ای به عنوان گیاه زینتی و همچنین گیاه دارویی کشت می شده است. همچنین به عنوان یک گیاه مهم و مقرون به صرفه جهت کشت و سودآوری در مناطق جنوبی کشور به حساب می آید. تمامی این موارد کشت، آلوئه ورا را به یک کشت مقرون به صرفه و سود آور در شرایط محیطی ایران تبدیل کرده است. هر چند اطلاعات در مورد مدیریت زراعی این محصول بسیار اندک است ولی مدیریت حاصلخیزی در مزرعه می تواند یکی از استراتژی هایی باشد که عملکرد آلوئه ورا را به سطحی بالاتر ارتقاء می دهد. متاسفانه کشاورزان ایرانی در کشت آلوئه ورا از هیچ روش زراعتی پیشنهادی بهره نمی برند. لذا این موضوع باعث کاهش عملکرد این گیاه می شود.
مهم ترین مواد مؤثره گیاه آلوئه ورا شامل باربالوئین، آلوئه امودین، آلینوسایدها، اسید کریزوفانیک و آلوپین است که در گروه آنتراکینون گلیکوزیدها طبقه بندي می شوند. برخی گونه هاي آلوئه ورا همچنین حاوي برخی پروتئین ها و اسیدهاي آمینه و حدود ۹۲ آنزیم و ویتامین هاي A ، C و E می باشد. از مهم ترین خواص دارویی آلوئه ورا می توان به خاصیت ضد تومور، ضد قارچ، ضد التهاب، ضد زخم، ضد دیابت، خاصیت تحریک کنندگی موکوس، خاصیت آنتی باکتریال، آنتی اکسیدان و تقویت-کننده سیستم دفاعی بدن اشاره کرد. متاسفانه سابقه استفاده از خواص درمانی این گیاه در ایران بیش از ۱۰ سال نیست. با این حال، در حال حاضر در قشم، بوشهر و برخی از استان های دیگر صنعت کشت، به کارگیری و فرآوری آلوئه ورا در حال راه-اندازی می باشد.

گیاه شناسی آلوئه ورا
آلوئه ورا (Aloe vera) گیاهی گوشتی و چند ساله از خانواده Liliaceae از جنس Aloe و از راسته مارچوبه اي ها (Asparagales) است که با گیاهانی مانند سیر، پیاز و مارچوبه که داراي خصوصیات دارویی نیز هستند، هم خانواده می باشد. آلوئه دارای ۵۴۸ گونه گیاهی در سراسر جهان است. آلوئه ورا گیاهی است با ظاهر بوته ای انبوه پایا، همیشه سبز، تک لپه ای، عموما فاقد ساقه یا دارای ساقه های کوتاه می باشد. برگ ها ضخیم و گوشتی، کوتیکول برگ ضخیم بوده و با لایه ای از موم پوشیده شده است. گیاهی بدون دمبرگ و دارای پهنکی با قاعده پهن و نوک باریک که بصورت روزت و چرخشی در اطراف ساقه ظاهر می گردد. برگ ها کشیده و با انعطاف پذیری کم، متراکم و سرنیزه ای شکل، به رنگ سبز یا مایل به سبز، لبه های دندانه دار و دارای تیغ هستند. سیستم ریشـه اي ایـن گیـاه سـطحی و ضعیف است. گل ها معمولا به رنگ قرمز، صورتی و زرد به حالت آویختـه در انتهاي ساقه گل دهنده اي که از مرکز قاعده برگ ها شروع به رشد می کند نمایان می شوند. میوه از نوع کپسول به رنگ قهوه-اي، مدور یا تخم مرغی شکل به طول ۱ تا ۲ میلی متر است که در اواخر بهار تا اوایل تابستان به رشد کامـل خـود مـی رسـد. ارتفاع گونه هاي مختلف این گیاه با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت بوده و بـین ۶۰ تا ۱۰۰ و گاهی تا ۲۰۰ سانتیمتر هم می رسد. مهم تـرین گونه های آلوئه شامل ورا (باربادنزیس) ، آدي گرانتانا، آربورسنز، جکسونی، سـوکوترینا، لیتـورالیس، فـروکس، پـري، ووري گاتـا، سـاپوناریا، آفریکانا و هومولیس می باشد. از میان این گونه ها تعداد کمی ارزش دارویی دارند.

روش های ازدیاد و تکثیر آلوئه ورا

ازدیاد آلوئه ورا به دو روش جنسی (توسط بذر) و غیرجنسی انجام می گیرد. به دلیل دگر گردافشان بودن این گیاه و شدید بودن تفرق صفات، کاشت بذر روش مناسبی براي ازدیاد نیست و معمولا ازدیاد جنسی در برخی امور تحقیقـاتی اسـتفاده مـی شـود. براي به دست آوردن نهال هاي زیاد می توان بذرها را در جعبه یا خزانه کشت کرد و براي سطوح کوچک تر نیز از گلدان هاي کم عمق استفاده کرد و در فصل پاییز نشاها را به محل اصلی انتقال داد. روش های ازدیاد غیرجنسی عبارتند از: ۱- پاجوش: به منظور استفاده از پاجوش براي ازدیـاد، پاجوش هاي سالم و شاداب به ارتفاع ۵/۲ تا ۲۰ سانتی متر را از پایه مادري جدا کرده و براي خشک شدن شـیره جـاري شـده، آن ها را مدتی (حداکثر ۲۴ ساعت) در همان محل کشت رها میکنند. سپس پاجوشها را در محیط گلخانه (پاجوش هاي ۵/۲ تا ۵ سانتی متري) و یا در فضای آزاد (پاجوش هاي ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتري) کشت مینمایند؛ ۲- ریشه دار کردن قلمه: از این روش معمولا براي گونه هاي که داراي ساقه بلندي هستند اسـتفاده می شود. معمولا یک ساقه را به چند قسمت تقسیم کرده و انتهاي قلمه ها را به فاصله ۳ سانتی متـر از هـم، در ماسـه یـا مخلـوط خاك رس و ماسه که از رطوبت و دماي مناسبی برخوردار است قرار می دهند تا ریشه دار شوند. از قلمه هاي برگی نیز می توان جهت تکثیر استفاده کرد، براي این کار برگ هاي گوشتی را بـه قطعـات کوچـک تقسـیم کرده و سرشاخه ها را علامتگذاري میکنند (براي جلوگیري از وارونه کاشتن) سپس به منظور خشک شدن آنها را یـک هفتـه در سایه قرار می دهند و در نهایت ته هر قلمه را در خاك قرار می دهند تا ریشه دار شود؛ ۳- کشت بافت: در این روش با جداسازي اندامهاي مریستمی مانند نوك شاخساره یا جوانه هاي جانبی و قرار دادن آن ها در محیط هاي کشت مناسب اقدام به تولید گیاه کامل می نمایند.
فصل بهـار زمـان مناسـبی براي کاشت بذور صبر زرد است، اواخر تابستان و یا اوایل پاییز نیز زمان مناسب براي تکثیر رویشی است. در هـر دو روش، فاصـله ردیف ها به نوع خاك و شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد، در مناطق گرم، خشک و آفتابی گیاهان بایـد متـراکم تـر از مناطق گرم، مرطوب و سایه دار کشت شوند. به طور معمول گیاهان را می توان در ردیف هایی به فاصله ۸۰ تا ۱۰۰ سانتی متـر و فاصله دو بوته در طول ردیف ۵۰ تا ۸۰ سانتی متر کشت کرد. گیاه صبر زرد به آب ایستایی بسیار حساس اسـت، از این رو کاشت باید در زمین هایی کاملا صاف و فاقد هر گونه پستی و بلندي انجـام گیـرد و در منـاطق مرطـوب بایـد خـاك از زهکشی کاملا مناسب برخوردار باشد.

شرایط لازم برای رشد مطلوب آلوئه ورا

گونه هاي مختلف آلوئه مقـاوم بـه گرمـا، خشـکی و حتـی شـوري هسـتند. علـت ایـن مقاومـت سـاختار خـاص مورفولـوژیکی و فیزیولوژیکی این گیاه است.

نور

این گیاه در مقابل نور مستقیم و تابش زیاد آفتاب حساس بوده و از خود واکنش نشان داده و برگ ها به رنگ قهوه ای درمی-آیند. بنابراین بهتر است که در نور غیرمستقیم پرورش یابد. در شرایط گلخانه بهتر است ۵۰ درصد نور به وسیله پاشیدن رنگ و گل رس و یا با استفاده از پوشش های مخصوص روی سقف گلخانه کاهش یابد ولی در یک ماه آخر قبل از برداشت، به علت اینکه نور کم باعث پایین آمدن مواد موثره نگردد باید شدت نور را بیشتر و آبیاری را محدود تر نمود تا میزان ماده موثره افزایش یابد.

دما

با وجود اینکه گیاهان دارویی متعلق به تیره کراسولاسه از جمله گیاه آلوئه ورا نسبت به شدت های نور بالا سازگار هستند، ولی نسبت به دماهای پایین حساس می باشند. گیاه آلوئه ورا به سرما حساس است و در مناطقی که دماي هوا در سردتـرین حالـت به کمتر از ۸ درجه سانتی گراد نرسد می توان آن را در فضاي بیرون کشت کرد ولی در اقلیم هاي سرد باید در شـرایط گلخانـه اي کشت شود. آنتراکینون هاي موجود در بـرگ سـبب جـذب اشـعه مـاوراء بـنفش نـور خورشید شده و از افزایش درجه حرارت قسمت هاي میانی برگ و بخش هایی که محل ذخیره آب هستند ممانعت می کنـد. بنابراین این گیاه به شرایط گرم و خشک سازگار است و تاخیر در آبیاري و تابش نور مستقیم خورشـید را تحمـل می کند. اگر چه صبر زرد دماي ۵۰ درجه سانتی گراد را به خوبی تحمل می کنـد ولـی دمـاي مناسـب بـراي رویش این گیاه ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی گراد است.

باد

وزش بادهاي گرم توام با تابش شـدید نـور خورشـید براي گیاه مناسب نبوده و باعث تغییر رنگ برگ ها از سبز به قهوه اي شده و رشد گیاه متوقف می شود.

خاک

گیاه آلوئه ورا بسیار کم توقع است و به خوبی در انواع مختلفی از خاک ها رشد می‌کند، ولی خاک های سبک و نرم با حاصلخیزی متوسط را ترجیح می دهد و شدیدا نیازمند خاکی با زهکشی مناسب است. از این رو می توان از مخلوط ماسه (بادی) یا سنگریزه با خاک سبک برای گیاه استفاده کرد که زهکشی مناسبی دارند. این گیاه در ماسه خالص به رشد مطلوب دست نمی یابد. بهترین خاک، خاک شنی لومی می باشد. خاك هاي هوموسی و خاک هایی که از مقادیر فراوانی مواد آلی برخوردارند براي کشت صبر زرد توصیه نمی شوند. گیاه صبر زرد به مواد آلی حساس است، از این رو افزودن کودهاي آلی به خاك هایی که این گیاه کشت می شود باید با دقت انجام گیرد. میزان تحمل پاجوش آلوئه ورا به شوری (EC) بین ۵ -۱۵ دسی زیمنس بر متر می باشد. افزایش شوری بالاتر از ۸ دسی زیمنس بر متر سبب کاهش کیفیت محصول می شود. این گیاه اسیدیته (pH) 6/5 تا حدود ۵/۸ را تحمل می کند.

نیازهای آبی و کودی آلوئه ورا

آبیاری

آلوئه ورا یک گیاه آبدار است و به رطوبت بالا، آب ایستایی و آبیاری زیاد حساس است، لذا باید توجه داشت که از آب زیاد در مقایسه با بی آبی بیشتر صدمه خواهد دید. پس به آبیاری زیادی نیاز ندارد و می‌تواند خشکسالی را تحمل نماید. در زمان آبیاری مجدد باید دقت شود که خاک به یک خشکی نسبی رسیده باشد.
در صورت کشت در فضای باز، آبیاری به شیب و بافت زمین، فصل زراعی، روش آبیاری و وجود بادهای گرم در منطقه بستگی دارد. آبیاری به روش های مختلف ثقلی (فاروئرهای کم عمق) ، قطره ای و بارانی امکان پذیر است. اگر هدف از کشت این گیاه تولید پاجوش برای تکثیر باشد، دوره های آبیاری کوتاه تر (با توجه به شرایط اقلیمی هر ۷ تا ۱۰ روز یکبار) توصیه می شود. اما چنانچه هدف از کشت تولید ژل برای مصارف مختلف صنعتی باشد هر ۱۴ روز و یا حتی ۲۰ الی ۳۰ روز یکبار گیاهان بایست تحت آبیاری قرار گیرند.
از نکات مهم، منظم بودن آبیاری می باشد، زیرا نظم در آبیاری عملکرد ژل را افزایش می دهد. در آبیاری بیش از حد یا خیلی کم، برگ های گیاه شروع به خشک شدن و تحلیل رفتن ژل می کند و ممکن است رنگ برگ ها زرد یا قهوه ای شده و در نهایت گیاه از بین برود. در فصل زمستان به علت کاهش تبخیر آب از سطح خاک، نیاز آبی این گیاه کاهش می یابد. آبیاری بیش از حد گیاه آلوئه ورا، ممکن است به پوسیدگی ریشه و قارچ منجر شود.

کوددهی

از آنجاکه گیاه صبر زرد در خاك هاي تهی از مواد و عناصر غذایی رشد می کند ولی در سطوح وسیع کشت، به منظور تولید اقتصادي برگ و افزایش میـزان مواد موثره موجود در ژل می بایست در طول دوره رویش مواد و عناصر غذایی مناسب در اختیار گیاه قرار بگیرد. در بین عناصر غذایی کاربرد کود نیتروژن یکی از فاکتورهای مهم در تعیین عملکرد آلوئه ورا می باشد. گیاه آلوئه ورا به دلیل گوشتی بودن به کاربرد کود نیتروژن واکنش زیادی نشان می دهد. مطالعات مختلف نشان داده اند که کمبود نیتروژن منجر به کاهش رشد ریشه و تعداد برگ این گیاه می شود. گزارش ها حاکی از آن است که آلوئه ورا در اوایل دوره رشد به ۷۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن به صورت سرك و یا محلول در آب نیاز دارد. در گزارشی دیگر مقدار ۵۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن براي افزایش تعداد برگ و همچنین افزایش سطح برگ توصیه شده است. اگر چنانچه خاک زمین-هایی که آلوئه ورا در آن کشت می گردد، از نظـر عناصـر غذایی فقیر باشد باید مقادیر ۶۰ تا ۷۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۴۵ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاسیم به عنوان مقادیر پایـه در فصل پاییز و قبـل از کاشت به خاك اضافه شود. در فصل بهار سال اول رویش نیز باید ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن به صورت سرك یا محلـول در آب در اختیار گیاهان قرار گیرد. از فروردین تا شهریور ماه، گیاهان آلوئه ورا رشد زیادی خواهند کرد. لذا می توان در طول این ماه ها کودهای ریشه زا مانند NPK 10-52-10 یا NPK 0-44-17 را با آب رقیق کرده و در روزهایی که آبیاری می شود، کوددهی را نیز انجام داد. همچنین استفاده از هیومیک اسید و فولویک اسید در دوران رشد همراه با آب آبیاری توصیه می گردد و در دوران پایان رشد نیز بایستی از کودهای پتاسیمی استفاده نمود. کوددهی را در طول زمستان باید متوقف کرد، زیرا گیاه آلوئه ورا وقتی که رشد فعالی نمی کند، قادر به استفاده از کود نیست. بر این اساس زمان و میزان مصرف کود در این گیاه از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. زمانی که گیاه بطور کامل در خاک مستقر شده بایستی کود در نزدیک ریشه قرار گیرد تا تاثیر خود را بگذارد. با توجه به شرایط خاک، باید سالانه مواد و عناصر مورد نیاز گیاهان به خاک افزوده شود. اما برای کشت در شرایط محیط آزاد بهتر است که کودهای دامی به مزرعه داده شوند.

بیماری ها و آفات رایج گیاه آلوئه ورا

بیماری ها

آمار به دست آمده نشان داده است که کشت آلوئه ورا در موطن اصلی این گیاه با هیچ گونه آفت و بیماری قابل ملاحظه ای همراه نبوده است ولی در شرایط نامساعد محیطی که باعث ضعیف شدن گیاه و کاهش مقاومت می شود، عوامل قارچی، ویروسی و باکتریایی می توانند منجر به صدمه به گیاه شوند. بیماري هاي صبر زرد در مناطق گرم و خشـک به مراتب کمتر از مناطق گرم و مرطوب است. مهم ترین بیماري هاي صبر زرد عبارتند از: ۱- لکه برگی (Leaf spot)؛ ۲- زنگ آلوئه¬ورا (Aleo rust)؛ ۳- کپک دوده ای (Sooty mold)؛ ۴- پوسیدگی ریشه (Root rot)؛ ۵- پوسیدگی نرم (Soft rot)؛ ۶- پوسیدگی قارچی ساقه (Fungal stem rot)؛ ۷- پوسیدگی برگ (Leaf rot).
از میان بیماری های فوق الذکر ۳ بیماری شامل: ۱- پوسیدگی باکتریایی یا لکه برگی؛ ۲- پوسیدگی ریزوکتونیایی یا پوسیدگی ریشه و ۳- پوسیدگی قارچی از اهمیت بیشتری برخورداند. پوسیدگی باکتریایی توسط گونه هـاي مختلف باکتري اروینیا مانند اروینیا هربی کولا (E. herbicola)، اروینیا کریزانتمی (E. chrysantemi) و اروینیا کارتوورا (E. carotovora) ایجاد می شود. این باکتري ها سبب ایجاد لکه برگی و سوختگی گیاهان می شوند. لکه ها ابتدا سرسوزنی، آب سوخته و نامنظم هستند که به سرعت و طی چند روز توسعه یافتـه و به تمامی سطح برگ گسترش می یابند. با استفاده از عملیات به زراعی مناسب و به کار بردن برخی مواد شیمیایی مانند سـولفات استرپتومایسین می توان این بیماري را کنترل کرد. پوسیدگی ریزوکتونیایی از دیگر بیمـاري هـاي صبر زرد است، عامل این بیماري قارچ ریزوکتونی سولانیا (Rhizoctonia solania) است که سبب پوسیدگی ریشه و سوختگی اندام هاي هوایی و در نهایـت کاهش رشد گیاه می شود. بیماری قارچی نیز که منجر به لکه های قهوه ای یا سیاه حلقوی می گردد و نیز اکسید شدن ترکیبات را در پی دارد، قارچ لکه حلقوی (Fusarium sp.) نامیده می شود و با استفاده از قارچ کش های سیستمیک قابل کنترل است.

آفات

مهم ترین آفات گیاه صبر زرد عبارتند از: انواع شپشک ها (شپشک های آردآلود (Mealy bugs) و شپشک های سپردار (Scale insects))، شته ها (Aphids)، برخی از سوسـک هـا، تـریپس (Franklinialla accidentalis)، برخی عنکبوت ها، کرم پنیر (Eriophyes aloinis (Keifer)) و کنه های تار عنکبوتی (Spider mites) که با استفاده از کنترل بیولوژیک و یا سموم شیمیایی می توان خسارت این آفات را به حداقل رساند.

منابع
حبیبی، ق. ۱۳۹۸٫ تاثیر سرما و شدت نور بالا بر متابولیسم فنلی و فعالیت آنتی اکسیدانت گیاه آلوئه ورا. فرآيند و كاركرد گياهي. ۱۳۹-۱۴۹ : (۲۹)۸٫
طهماسبی سروستانی، ز.ا؛ حضرتی، س و علیرضالو، ا. ۱۳۹۴٫ تولید و فرآوری گیاه دارویی آلوئه ورا (صبر زرد). سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی. ۱۲۰ ص.
علی پور، م و محسن زاده، س. ۱۳۹۱٫ پاسخ گياهچه هاي آلوئه ورا (Aleo vera) به مقادير مختلف نيتروژن. فرآيند و كاركرد گياهي. ۸۸-۹۵ : (۱)۱٫
فرخی، ا؛ کوچکی، ع؛ نصیری محلاتی، م و خادمی، ر. ۱۳۹۷٫ تأثیر کودهای دامی، بیولوژیک و شیمیایی بر شاخص های رشد گیاه آلوئه ورا (Aleo barbandenis Miller.) در استان بوشهر. نشریه بوم شناسی کشاورزی. ۲۱-۱ (۱)۱۰٫
کاویانی، ف؛ فلاح، س و ایزدی، ز. ۱۳۹۹٫ تأثیر کودهاي اوره و مرغی بر رشد و میزان ژل تولیدي آلوئه ورا. نشریه پژوهش هاي تولید گیاهی. ۱۱۶-۹۹ : (۴)۲۷٫
نجفی، م؛ رئیسی، م؛ تخم کار، س و مرادی، ب. ۱۳۹۵٫ مروری بر گیاه دارویی صبر زرد (آلوئه ورا). نخستین همایش ملی گیاهان دارویی و معطر و ادویه ای.
Surjushe A., Vasani R., and Saple D.G. 2008. Aloe vera: a short review. Indian journal of dermatology, 53(4): 163.