زعفران

مقدمه

سابقه گیاه زعفران به بیش از ۲۵۰۰ سال قبل برمی گردد. گفته می شود که ظاهرا این گیاه بومی یونان و مناطق مدیترانه ای است ولی بسیاری از پژوهشگران معتقدند که زعفران به عنوان با ارزش ترین ادویه جهان، خاستگاهش دامنه های کوه های زاگرس به ویژه ناحیه الوند در ایران بوده است. ایرانیان باستان از قدیم الایام کشت و پرورش آن را رونق بخشیده اند و حتی بعضی موطن اصلی آن را ایالت قدیم ماد در ایران می دانند. قدیمی ترین اسنادی که از مصارف زعفران برجا مانده و به دست رسیده، از دوره هخامنشیان بوده است.
پس از ایران، کشت زعفران در قسمت شرق تا شمالی ترین نقاط چین و هند گسترش یافت. زعفران در قرن دهم میلادی توسط اعراب به اسپانیا وارد گردیده و سپس کشت آن به کشورهای همسایه در اروپای جنوبی رواج پیدا کرد. در کشور انگلستان از قرن شانزدهم کشت زعفران رواج پیدا کرد. در هندوستان زعفران از دیرباز برای مردم شناخته شده بود، این امر از نوشته های پزشکی و آثار ادبی کاملا مشهود است. زعفران نزد مردم مصر، کلیمیان، رومیان و مسلمان ها از توجه خاصی برخوردار بوده است و تاریخچه آن فوق العاده جالب و خواندنی است.
زعفران به عنوان باارزش ترین ادویه جهان و گران ترین محصول کشاورزی جایگاه خاصی در بین محصولات صنعتی و صادراتی دارد. با در نظر گرفتن شرایط اکولوژیکی ویژه اي که زعفران به آن نیاز دارد، نباید انتظار داشت که این محصول از توزیع جغرافیایی گسترده اي در سطح جهان برخوردار باشد. بیشتر مناطق زعفران خیز جهان در عرض هاي جغرافیایی ۲۹ تا ۴۲ درجه شمالی و از آسیاي مرکزي در شرق تا اسپانیا در غرب پراکنده شده اند و خارج از این محدوده به دلیل مهیا نبودن شرایط رشد و نمو این گیاه، تولید آن بسیار اندك است. اين گياه عمدتاً در غرب آسيا با ميزان بارندگي سالانه پايين، زمستان های سرد و تابستان های گرم گسترش دارد. در حال حاضر ايران بزرگترين توليدكننده و صادركننده زعفران در جهان است و بيش از ۹۰ درصد توليد جهاني اين محصول گران بها بـه ايـران اختـصاص دارد. هر چند در گذشته این ادویه باارزش در ایران مرکزی کشت می شده ولی در حال حاضر قسمت اعظم زعفران کشور در استان های خراسان (تربت حیدریه، قاین، بیرجند و طبس)، فارس (استهبانات)، کرمان و یزد تولید می شود. علاوه بر ایران، از کشورهای اصلی تولیدکننده زعفران، هندوستان، یونان، آذربایجان، اسپانیا، مراکش و ایتالیا را می توان نام برد.
روش های سنتی فعلی تولید زعفران اغلب قدیمی شده و میزان تولید جوابگوی هزینه ها نیست؛ لذا باید با نواندیشی و به کارگیری روش های نوین، میزان تولید در واحد سطح را افزایش داد و محصول اقتصادی و با کیفیت تولید نمود. بديهي است كه با افزايش توليـد و بـالا بـردن ميـزان بهـره وري و همچنين افزايش توسعه صـادرات زعفـران، مـي تـوان درآمـدهاي ارزي قابـل اطمينـاني را بـراي كـشور تـأمين كـرد. بر این اساس مهمترین اهداف کشت زعفران در ایران عبارتند از: ۱- تغییر الگوی کشت به دلیل محدود بودن نیاز آبی آن خصوصاً در مناطق کم آب؛ ۲- تولید یک محصول اقتصادی که علاوه بر مصارف گوناگون داخلی، باعث ارزآوری می شود؛ ۳- ایجاد اشتغال و درآمدزایی برای کشاورزان و بهره برداران؛ ۴- استفاده از اراضی کوچک که امکان کشت سایر محصولات به علت عدم کاربرد ماشین آلات در آن ها اقتصادی نیست؛ ۵- کشت تلفیقی زعفران و باغ و حرکت به سمت کشاورزی پایدار؛ ۶- امکان ایجاد شغل برای دانش آموختگان کشاورزی؛ ۷- ایجاد تنوع تولید و پایداری درآمد بهره برداران.
نگاهی به روند تغییرات سطح زیر کشت زعفران در سال های اخیر، نشان می دهد که کشت این محصول به شدت افزایش یافته است، به طوری که در ۳۰ سال گذشته، سطح زیر کشت این محصول از حدود ۲۵ هزار هکتار در سال ۱۳۶۰ به حدود ۸۸ هزار هکتار در سال ۱۳۹۳ رسیده، که نشان از افزایش ۵/۳ برابری آن دارد. سطح زیر کشت زعفران در طی ۱۳ سال اخیر نیز همواره رو به افزایش بوده است. مزیت های نسبی کاشت زعفران نسبت به دیگر محصولات در بسیاری از مناطق، سبب توجه کشاورزان به این محصول شده است. نیاز آبی کم، سازگاری با نظام های کم نهاده و امکان بهره برداری طولانی مدت با یکبار کاشت، از جمله این مزایای نسبی است.
از مجموع سطح زیر کشت زعفران در کشور، حدود ۶۹ هزار هکتار (معادل ۷۸ درصد) به استان خراسان رضوی اختصاص دارد. پس از آن، استان خراسان جنوبی با سطح زیر کشتی حدود ۱۵ هزار هکتار (معادل ۱۷ درصد) در رتبه بعدی قرار دارد. نکته جالب توجه در ارتباط با کشت زعفران، افزایش تعداد استان های تولیدکننده این گیاه در کشور می باشد؛ به بیانی دیگر، در سال ۱۳۸۱، زعفران تنها در ۱۱ استان کشور کشت می شده است. اما در سال ۱۳۹۳، این تعداد به ۲۱ استان افزایش یافته است؛ به طوری که حتی در استان هایی مانند گلستان و اردبیل، زعفران به ترتیب از سطح زیر کشتی معادل ۱۲۰ و ۳۰ هکتار برخوردار است. بخشی از این افزایش سطح زیر کشت ممکن است ناشی از تغییرات اقلیمی گرمایش جهانی به ویژه تأثیر بر گرمای تابستانه باشد که سبب شده است الگوهای اقلیمی مناسب تر زعفران، در مناطق دیگر کشور نیز فراهم شود. مشابه سطح زیر کشت، میزان تولید زعفران در کشور نیز در طی ۳۰ سال اخیر روندی افزایش داشته است. آمارهای ۱۳ سال اخیر نیز حاکی از افزایش نسبی تولید زعفران در کشور می باشد. با این حال، آمارها نشان می دهد که با وجود افزایش ثابت سطح زیر کشت زعفران در هر سال، تولید این محصول در برخی سال ها با کاهش روبه رو بوده است. از این رو، می توان اظهار داشت که افزایش تولید زعفران صرفاً تحت تأثیر افزایش سطح زیر کشت نیست، بلکه میتواند متأثر از تغییرات اقلیمی و نیز شرایط مدیریتی باشد.

گیاهشناسی زعفران

زعفران با نام علمی Crocus sativus L. متعلق به خانواده زنبقیان (Iridaceae)، راسته لیلیال¬ها (Liliales) و جنس Crocus، گیاهی علفی، چندساله، کٌرم دار (Corm) و بدون ساقه هوایی است. این گیاه دارای ساقه ی زیرزمینی غده ای شکل، مدور، سخت، گوشتی و توپر می باشد که از پوسته های فیبری نازک و مشبک پوشیده شده اند. کشاورزان به ساقه های زیرزمینی زعفران، پیاز می گویند و در گیاه شناسی به بنه و یا کُرم موسوم است. وزن پیازها از ۱ تا ۲۰ گرم متغیر است. بنه ها دارای ۱ سانتی متر قطر و کروی فشرده و در قاعده پهن هستند. ریشه های زعفران از نوع افشان سطحی و انبوه هستند. ارتفاع گیاه زعفران بین ۱۰ تا ۳۰ سانتیمتر است. هر پیاز زعفران ۶ تا ۱۰ برگ کشیده و علفی، نظیر علف های چمنی تولید می نماید. گل زعفران اولین اندامی است که اواسط پاییز از خاک خارج می گردد. هر پیاز دارای ۱ تا ۳ گل ارغوانی و هر گل دارای ۳ کاسبرگ و ۳ گلبرگ همرنگ است. مادگی در مرکز گل قرار گرفته و دارای یک تخمدان غده ای بوده و از قسمت تخمدان، خامه باریکی خارج می گردد. خامه زرد رنگ به یک کلاله شفاف قرمز نارنجی سه شاخه ای تقسیم می شود. سه کلاله همراه با خامه ا ی که حدود ۵ سانتی متر است، پس از خشک شدن همان زعفران تجارتی و رایج را تشکیل می دهد. گل ها در زعفران دو جنسی (هرمافرودیت) است یعنی اندام های نر (پرچم ها) و ماده )مادگی و تخمدان) در داخل یک گل و کنار هم قرار دارند.

روش های ازدیاد و تکثیر زعفران

تکثیر زعفران فقط از طریق کشت پیاز توپر آن صورت می گیرد. هر سال در ماه های اسفند و فروردین از پیازهای مادر، پیازچه های جدید تولید می گردد. پیازهای جوان به شکل پیازهای خوراکی بوده ولی کمی فشرده تر، سفید و توپر هستند. بر روی قسمت سفت پیاز، تعدادی غلاف های فیبری قرار دارند. پیازچه های حاصل رشد کرده و در سال بعد فقط یک بار گل می دهند. علاوه بر این از آن ها پیازچه های جدید تولید می گردد، به طوری که پیازهای قدیمی پژمرده و خشک شده و از بین می روند و این سیکل برای چندین سال ادامه می یابد.
شرایط لازم برای رشد مطلوب زعفران
زعفران تنوع وسیعی از شرایط خاکی و شرایط آب و هوایی را پذیرفته است و به دلیل توانایی زیاد در سازگاری، یک گیاه کم توقع است. با این حال به شرایط مطلوب برای ماکزیمم رشد زعفران در زیر اشاره می شود.

دما

زعفران گیاهی است که در مناطق خشک و نیمه خشک رشد می کند؛ ولی در مناطقی که آب و هوای معتدل و تابستان های خشک و زمستان های ملایم داشته باشند (مانند لرستان)، رشد مطلوبتری دارد و کیفیت محصول آن بهتر است. این گیاه می تواند دماهای محیطی پایین ۱۵- تا ۲۰- درجه سانتی گراد را در زمستان و ۳۵ الی ۴۰ درجه سانتی گراد را در تابستان تحمل کند. البته این بدین معنی نیست که زعفران به این دماها غیرحساس است.

ارتفاع

کشت زعفران را می توان در ارتفاع ۲۰۰۰ متری از سطح دریا انجام داد. بسیاری از نقاط کوهستانی کم شیب ایران در ارتفاعات متوسط از سطح دریا (۱۲۰۰-۷۰۰ متر از سطح دریا) مانند لرستان، کردستان، آذربایجان، دامنه های زاگرس، دامنه های الوند، دامنه های شمالی و جنوبی البرز، دامنه های کوه های مرکزی ایران، حدود اصفهان، کاشان، اراک، و دامنه کوه های منطقه فارس جهت کاشت و پرورش زعفران مناسب است.

نور

زعفران گیاهی نورپسند است. اراضی آفتاب گیر و بدون درخت در صورتی که در معرض بادهای سرد نباشند، برای رشد زعفران مناسب هستند. فتوپریود نیز تاثیر قابل توجهی در گلدهی زعفران دارد. کاهش شدت و مدت زمان تابش نور در زمستان موجب کم شدن ظرفیت فتوسنتزی شده، از این رو منجر به کاهش میزان رشد زعفران می گردد. مناسب ترین طول مدت روشنایی برای این گیاه ۱۱ ساعت است.

بارندگی

بارندگی های بهاره اثر قابل توجهی در تکثیر پیازهای جدید دارند، این در حالی است که بارندگی نوبت دوم در پایان تابستان یا شروع فصل پاییز به ایجاد گل که سبب عملکرد خوب گیاه می گردد، کمک می کند. یخ زدگی و بارندگی در زمان گلدهی بسیار مضر است و می تواند خسارت زیادی را به عملکرد وارد نماید.

خاک

زعفران گیاهی است که از طریق پیاز تکثیر می شود. هر چقدر پیاز تولید شده درشت تر باشد، گل آوري و تعداد گل آن نیز افزایش می یابد. از آنجا که خاك جایگاه استقرار و رشد و نمو پیاز می باشد، لذا خاك محل کاشت زعفران باید به گونه اي باشد که کمترین مقاومت را در مقابل رشد پیاز ایجاد کند. بر این اساس خاك هاي خیلی سنگین براي کاشت زعفران مناسب نمی باشند. همچنین خاك هاي بسیار سبک نیز به دلیل ضعف ذاتی حاصلخیزي و عدم توانایی حفظ آب و رطوبت کافی، براي رشد زعفران چندان مناسب نیستند. ماده آلی یکی از اجزاء مهم خاك می باشد و بالا بودن ماده آلی خاك به بهبود رشد گیاه کمک زیادي خواهد کرد. براي کشت زعفران باید زمینی انتخاب شود که خاك آن فاقد شوري بوده و بافت متوسط با زهکشی مناسب داشته باشد و داراي بیشترین میزان ماده آلی باشد. زعفران گیاهی کلسیم دوست می باشد، بنابراین خاك داراي آهک تا ۱۵ درصد نیز برای کشت آن مناسب است. pH مناسب خاک باید بین ۷ الی ۸ یعنی دارای دامنه خنثی تا کمی قلیایی باشد. باید توجه نمود که زمین محل کاشت زعفران در لایه سطحی فاقد سخت لایه باشد تا از ایجاد شرایط ماندابی جلوگیري شود. پس از انتخاب زمین با توجه به معیارهاي فوق الذکر، باید زمین را بخوبی براي کشت زعفران آماده کرد. همزمان می بایست از خاك مزرعه نمونه مرکب تهیه و به آزمایشگاه ارسال کرد تا خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاك تعیین گردد. آب مورد استفاده نیز براي تعیین کیفیت و ویژگی هاي هیدروشیمیائی باید مورد تجزیه قرار گیرد.

اهمیت ارزیابی وضعیت عناصر غذایی

فراهمی مطلوب عناصر غذایی از عوامل مهم در بهبود کمیت و کیفیت کلاله زعفران است. تصمیم گیری صحیح در خصوص مدیریت تغذیه ای زعفران مستلزم انجام آزمایش خاک و بافت گیاهی جهت آگاهی از میزان عناصر غذایی موجود در خاک و گیاه است.

تجزیه نمونه هاي خاك و آب

انجام تجزیه خاك و آب در سال اول کشت زعفران، اولین و یکی از مهم ترین عملیات لازم محسوب می گردد. بدون آگاهی از کیفیت خاك، نمی توان یک کشاورزي پایدار و با عملکرد مناسب را راهبري کرد. نمونه خاك می بایست با توجه به سطح زیر کشت، سابقه کشت و وضعیت پستی و بلندي و یا یکنواختی زمین به صورت مرکب و از عمق ۰ تا ۳۰ سانتی متري تهیه و در اسرع وقت به نزدیک ترین آزمایشگاه مجاز آب و خاك ارسال گردد.

نمونه برداري برگی

برگ گیاهان می توانند شاخص خوبی از وضـعیت تغذیـه اي گیـاه باشـند. بهترین زمان نمونه برداري از برگ معمولا محدوده زمانی است کـه تغییـرات عناصـر غذایی در برگ حداقل بوده و سطح مناسبی از غلظت را نشان دهد. مطالعات مختلف ضمن بررسی تغییرات عناصر غذایی فسفر و نیتروژن در برگ زعفران نشان داد کـه بهترین زمان نمونه برداري از برگ زعفران بهمن ماه می باشد. غلظـت بهینـه در این زمان براي فسفر ۲۷/۰ درصد و براي نیتروژن ۵/۳ درصد می باشد.

نیازهای آبی و کودی زعفران
آبیاری

بسته به وضعیت آب و هوایی منطقه از اواسط مهر تا دهه اوّل آبان ماه، آبیاری زعفران شروع می دشود. در صورت نبود بارندگی، در اوایل مهرماه یا اواخر شهریور یک مرحله آب کافی داده می شود به طوری که آب تا عمق کشت پیازها نفوذ نماید. بنابراین در مناطق گرمسیر دیرتر و در مناطق سرد زودتر آبیاری انجام می گیرد. زیرا آبیاری دیرهنگام ممکن است موجب مواجه شدن گلدهی با دوره یخبندان گردد. آبیاری تابستانه به دلیل ترس کشاورزان از خطر پوسیدگی بنه ها (پیازها) به علت گرمای زیاد خاک مرسوم نیست ولی طبق آزمایش های انجام شده طی دو سال آبیاری تابستانه، در مزارع تازه کشت شده ۱۷ درصد و در مزارع چند ساله ۴۰ درصد عملکرد وزن گل را افزایش داده است. بنابراین می توان یک نوبت آبیاری از دهم تا اواخر مرداد ماه را توصیه نمود. رشد پیاز زعفران با آبیاری مزرعه آغاز شده و اولین مرحله رشد، شروع گلدهی است. در مناطقی که سطح زیر کشت زیاد و کمبود کارگر وجود دارد برای این که برداشت زعفران با مشکل مواجه نشود، آبیاری بین قطعات و با فواصل چند روزه تقسیم می شود تا گلدهی در مزرعه با پیک خود هم زمان نشود. بر این اساس اولین آبیاری در زعفران زمانی انجام می-شود که سطح مزرعه خالی از گیاه است. با انجام آبیاری اول، ابتدا گل ها و سپس برگ ها در سطح مزرعه آشکار می شوند. آبیاری دوم، ۴ تا ۵ هفته پس از آبیاری اوّل انجام می شود. زعفران به علت این که دوره رشد آن منطبق بر فصولی از سال است که معمولا ریزش باران و برف دارد، عمده نیاز آبی آن به وسیله آب برف و باران تأمین می شود، لیکن میزان نیاز آبی آن کمتر از غلات نمی باشد؛ ولی چون عمده آن به وسیله باران تأمین می شود، مانده نیاز آبی با ۳ الی ۵ نوبت آبیاری مرتفع می گردد. بر اساس مطالعات انجام شده، نیاز آبی خالص زعفران حدود ۳۰۰ میلیمتر در سال یا به عبارتی ۳۰۰۰ متر مکعب در هکتار گزارش شده است. کشاورزان در منطقه خراسان جنوبی بر حسب اطلاعات و تجارب خود و نیز بر اساس دانش بومی و سنتی در مزارع ۸ مرحله آبیاری انجام می دهند. این مراحل عبارتند از: ۱- آبیاری اوّل یا بسارآب (سیرآب): برای برداشت گل حدود ۲۵ مهرماه؛ ۲- آبیاری دوم یا زاچ آب: بعد از برداشت محصول حدود پنجم آذرماه؛ ۳- آبیاری سوم یا کولش آب یا چله بزرگ: بستگی به بارندگی اواخر دی ماه دارد، اگر برف یا بارندگی باشد نیازی نیست؛ ۴- آبیاری چهارم: حدود ۲۵ بهمن ماه؛ ۵- آبیاری پنجم: حدود ۲۵ اسفند ماه؛ ۶- آبیاری ششم: اوایل فروردین ماه؛ ۷- آبیاری هفتم: حدود ۲۵ فروردین ماه؛ ۸- آبیاری هشتم: در اردیبهشت ماه به عنوان زردآب.

تغذیه و کوددهی
به دلایل مختلف، ممکن است در خاك مزرعه، کمبود عناصـر غـذایی مـورد نیاز گیاه رخ دهد. براي جلـوگیري از خسـارت کمبـود ایـن عناصـر غـذایی، بایـد بـا مدیریت تغذیه صحیح و استفاده تلفیقی از کودهاي آلی، شیمیایی و زیسـتی و مـواد محرك رشد گیاه، کمبودهاي احتمالی را برطرف نمود. به طورکلی سه عنصر نیتروژن، پتاسیم و فسفر به عنوان عناصر اصلی و پرمصرف در زراعت زعفران شناخته می شوند. علاوه بر این عناصر غذایی، به دلیل شرایط شیمیایی خاك ها استفاده از عناصر روي و آهن نیز باید در برنامه تغذیه اي قرار گیرد. مصرف متعادل کلیه این عناصر غذایی همگام با مصرف کودهاي آلی و زیستی در برنامه تقویت حاصلخیزي خاك، می تواند یک عملکرد پایدار با کیفیت مطلوب محصول را به ارمغان آورد. مدیریت تغذیه زعفران باید با دقت انجام شود زیرا در غیر این صورت می تواند باعث کاهش محصول گردد.

نیتروژن
نیتروژن گلوگاه رشد گیاه بوده و تشکیل دهنده قسمت عمده ساختمان اسیدهای آمینه، اسیدهای نوکلئیک و کلروفیل می-باشد. نیتروژن کافی باعث رشد کٌرم های زعفران و افزایش گل آوری آن می شود. در کمبود نیتروژن، کٌرم های ریز تولید می شود و عملکرد زعفران با کاهش شدید مواجه می گردد و برگ ها نیز کوچک باقی مانده و در نهایت میزان فتوسنتز و تولید کربوهیدرات کاهش می یابد. علائم کمبود این عنصر در مزرعه به صورت رنگ پریدگی عمومی، کوچک ماندن برگ ها و ضعف عمومی بوته های زعفران قابل مشاهده است. زمان مصرف نیتروژن در زراعت زعفران اهمیت زیادی دارد. مصرف زیاد و نا به هنگام نیتروژن می¬تواند مانع از ظهور گل شده و یا ظهور گل و برگ را همزمان نماید و با توجه به اینکه اندام اقتصادی زعفران گل آن می باشد و ظهور همزمان گل و برگ جمع آوری گل را با مشکلات عدیده ای مواجه می سازد، لذا تنظیم زمان و میزان مصرف نیتروژن از اهمیت خاصی برخوردار است. ذخیره گاه اصلی نیتروژن در خاک، ماده آلی خاک می باشد و با توجه به کمبود ماده آلی در خاک های مناطق خشک و نیمه خشک استفاده از کودهای نیتروژنی همراه کودهای آلی برای تولید پایدار زعفران ضروری است.
کودهاي شیمیایی نیتروژنی رایج در بازار عبارتند از: اوره با ۴۶ درصد نیتروژن خالص، نیترات آمونیوم با حدود ۳۰ درصد نیتروژن خالص، سولفات آمونیوم با حدود ۲۱ درصد نیتروژن خالص و ۲۴ درصد گوگرد و کودهاي مرکب دیگر که محتواي نیتروژن هر کدام متفاوت می باشد. نکته مهم آن است که پژوهش هاي انجام شده نشان می دهد که زعفران براي رشد مطلوب و مناسب به حدود ۵۰ کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار از منبع کودهاي شیمیایی نیاز دارد. بهتر است این مقدار نیاز زعفران در سه نوبت تامین شود تا از آبشویی نیتروژن در طی بارندگی هاي پاییزه و زمستانی جلوگیري گردد. در مناطقی که pH خاك بالا (حدود ۸) می باشد، استفاده از سولفات آمونیوم به دلیل اسیدي بودن ارجحیت دارد.

زمان مصرف کودهاي نیتروژنی
پس از برداشت گل زعفران باید مزرعه زعفران را آبیاري نمود. اولین قسمت از کود نیتروژنی باید در این زمان استفاده شود. حدود ۲۵ کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص معادل حدود ۵۰ کیلوگرم در هکتار کود اوره در این زمان توصیه می شود. بهتر است براي بالا بردن راندمان جذب کود، همراه با این نوبت از مصرف کود از اسید هیومیک مایع به میزان ۲ تا ۳ لیتر در هکتار استفاده شود. نوبت بعدي مصرف کود نیتروژنی یک ماه بعد، همزمان با آبیاري و به میزان ۳۵ کیلوگرم در هکتار اوره می باشد. هر چند بهتر است در نوبت دوم از کود نیترات آمونیوم استفاده شود. نوبت سوم مصرف سرك نیتروژن نیز با فاصله یک ماه بعد می باشد که میزان ۱۵ کیلوگرم در هکتار اوره را می توان درنظر گرفت. به هیچ وجه از کودهاي نیتروژنی قبل از آبیاري اول استفاده نمی شود. زیرا ممکن است باعث کاهش گلدهی زعفران گردد و یا باعث ظهور برگ قبل یا همزمان با گلدهی شده، برداشت گل را با مشکل مواجه نماید.

فسفر
فسفر عنصري است که در ایجاد سیستم ریشـه دهـی مناسـب، فرآیند گلدهی و انتقال انرژي در گیـاه نقش دارد. با این حال نیاز زعفران به فسفر در مقایسه با نیتروژن و پتاسیم خیلی کمتر است. در پـاره اي از اراضی زراعی که براي کشت زعفران در نظر گرفته می شوند ممکن است فسفر بومی خاك در حد مناسبی باشد و یا فسفر تثبیت شده در خاك در حد بالایی قرار داشـته باشد. با انجام آزمایش خاك این موضوع به خوبی روشن می گردد. در ایـن شرایط نبایـد کودهـاي فسـفره را مصرف نمود. اما می توان از کود زیستی میکوریزا بهره بـرد. میکوریزا علاوه بر تأمین فسفر مـورد نیـاز گیـاه مـی توانـد عناصـر کـم مصرفی مانند آهن و روي را تأمین نموده و به گیاه در تحمل شرایط تـنش رطـوبتی نیز کمک کند. چنانچه میزان فسفر قابل استفاده خاك بیش از ۱۵ میلی گرم بـر کیلـوگرم باشد، نباید از کودهاي فسفري در زراعت زعفران استفاده نمـود. اما اگـر میـزان فسـفر خاك کمتر از ۱۵ میلی گرم بر کیلـوگرم باشـد، تـا حـداکثر ۵۰ کیلـوگرم در هکتـار سوپر فسفات تریپل که داراي ۴۶ درصد P2O5 می باشد را می تـوان به کار برد. زمان استفاده از کودهاي فسـفري (سـوپر فسـفات تریپـل یـا معمـولی ) در هنگام اولین آبیاري زعفران بنام گل آب می باشد. از کودهاي مرکب حاوي فسفر که فسفر آن ها با آب آبیاري قابل استفاده است نیز می توان به صـورت سـرك اسـتفاده نمود. اما کودهاي سوپر فسفات تریپل یا معمولی به صـورت سـرك مصـرف نمی شوند. مصرف زیاد و بی رویه کودهاي فسفري باعث ایجاد کمبود عناصـر ریزمغـذي آهـن و روي در زعفران می شود، پس باید از مصرف بی رویه فسفر خودداري شود.

پتاسیم
پتاسیم یکی دیگر از عناصر پرمصرف در گیاهـان زراعـی از جملـه زعفـران می¬باشد که به دلیل فعال کردن تعـداد زیـادي از آنـزیم¬هـا در داخـل گیـاه و تـاثیر مستقیم بر باز و بسته شدن روزنه¬ها، از اهمیـت خاصـی برخـوردار اسـت. اگـر چـه برخی از کانی¬هاي خاك¬هاي مناطق خشک و نیمه خشک حاوي پتاسیم هستند، اما بهتر است از آزمایش خاك براي تعیین نیاز و یا عدم نیاز به کودهاي پتاسیمی استفاده نمود. زیرا مصرف بیش از اندازه پتاسیم باعث کاهش جذب کلسیم توسط گیاه شـده و بر رشد و عملکرد زعفران تاثیر منفی دارد. پتاسیم می تواند در مقابله با تنش هـاي محیطی، به گیاه کمک نماید. چنانچه میزان پتاسیم خاك بـیش از ۲۵۰ میلـی گـرم بـر کیلـوگرم باشـد نیازي به مصرف پتاسیم در کشت زعفران نمیباشد. هر ساله با نمونـه برداري از خاك و تعیین میزان پتاسیم قابل استفاده میتوان نیـاز یـا عـدم نیـاز بـه مصرف کودهاي پتاسیمی را تعیین نمود. در صورتی که میزان پتاسیم قابـل اسـتفاده کمتر از ۲۵۰ میلیگرم بر کیلوگرم باشد، باید حدکثر میزان ۲۵ کیلـوگرم K2O در هکتار (تقریبا معادل حداکثر ۵۰ کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم) استفاده نمود. کلرید پتاسیم کود مناسبی براي زراعت زعفران نیسـت، زیرا زعفران به کلر حساس می باشد. بهترین زمان مصرف کود سولفات پتاسـیم همزمـان بـا مصـرف مـاده آلـی و سوپر فسفات تریپل، هنگام اولین آبیـاري زعفـران مـی باشـد. در صـورتی کـه از سولفات پتاسیم به عنوان منبع کود پتاسیمی استفاده شود، امکـان مصـرف سـرك آن وجـود دارد. در این صورت بهتر است کود در دو نوبت، ابتدا در زمان آبیـاري زاج آب و پس از یک ماه استفاده شود.

عناصر کم مصرف
استفاده متعادل از عناصر کم مصرف در برنامه تغذیه زعفران ضروري است. بـا توجه به شرایط شیمیایی خاك هاي زیر کشت زعفران و کمبود آب در ایـن منـاطق، استفاده از کودهاي کم مصرف در بیشتر مواقع توصیه می شـود. معمـولا بهتـر اسـت عناصر کم مصرف به صورت محلول پاشی برگی در اختیار گیاه قرار گیرد تا بیشترین بازده را داشته باشد.
بررسی هاي انجام شده نشان می دهند که پیازهـاي جـوانی کـه تـا پایـان بهمن ماه هر سال روي پیازهاي مادر به وجود می آیند، فاقد ریشه بوده و براي ادامه فعالیت خود تا آخر فروردین ماه که خواب و استراحت پیاز شروع می شود، فقـط بـه برگ هاي خود متکی می باشند. به همین دلیل انجام محلول پاشی برگی در این دوره (واخر بهمن تا اواخر اسفند) می تواند مفید باشد. این محلول پاشی به ذخیـره مـواد غذایی در پیاز کمک می نماید و در نتیجه بر گل آوري زعفران مؤثر است.
محلول پاشی باید به دقت و با رعایت نکات زیر انجام شود: ۱- غلظت محلول مورد استفاده، بسیار مهم بوده و باید مطـابق اسـتانداردهاي توصـیه شده کنترل شود. غلیظ بودن محلول علاوه بر گرفتگی نازل ها، موجب سـوزش بـرگ ها می شود. باید دقت نمود که در مواقع خشکسالی از غلظت هـاي کمتـري از کـود استفاده نمود. هرچه مقدار آب مصرفی کاهش یابد، غلظـت کـود مصـرفی نیـز بایـد کاهش داده شود. ۲- زمان محلول پاشی باید طوري در نظر گرفته شود که با وزش باد همزمان نباشـد و محلول¬پاشی در هنگام خنکی هوا، صبح زود یا غـروب بعـد از گرمـاي روزانـه انجـام شود. ۳- انتخاب سمپاش مناسب نیز در موفقیـت محلـول پاشـی اهمیـت زیـادي دارد. سمپاش باید محلول را به خوبی پودر نماید. کود مورد استفاده باید ابتدا در آب بخوبی حل شده سپس صـاف گـردد تـا از وارد شدن ذرات جامد به سمپاش و مسدود شدن نازل جلوگیري شود. ۴- براي کمک به جذب بهتر عناصر غذایی به وسیله برگ زعفران، توصیه مـی شـود از مایع ظرفشویی با غلظت نیم در هزار در محلول مورد نظر استفاده شود. ۵- پس از محلول پاشی باید مزرعه زعفران آبیاري شـود تـا حرکـت شـیره آونـدي در داخل گیاه بهبود یابد و از ایجاد تنش در گیاه جلوگیري شود.

کودهاي آلی
ماده آلی یکی از مهمترین اجـزاي خـاك مـی¬باشـد کـه اگرچـه مقـدار آن نسبت به دیگر اجزاي خاك کمتر است، اما اثر بخشی آن در رشد و عملکرد گیاهـان بسیار زیاد می¬باشد. مصرف کودهاي آلی در خاك علاوه بر تأمین مقداري از عناصـر غذایی مورد نیاز گیاه، باعث بهبود کیفیت فیزیکـی خـاك شـده و در رشـد و تکثیـر موجودات زنده خاك نقش غیرقابل انکاري دارد. ماده آلی همچنین رانـدمان مصـرف کودهاي شیمیایی را افزایش می دهد. ماده آلی، خاك را پوك می نماید و انتقال آب و هوا را به داخل خاك تسهیل می کند. ماده آلی کافی در خاك، از مقاومـت خـاك در برابر رشد پیاز زعفران می-کاهد و باعث بزرگ شدن پیاز زعفـران مـی شـود. در این شرایط، زعفران به خوبی رشد می کند و توان گل آوري آن افزایش می یابد. مسئله مهم در استفاده از کودهاي آلی، مصرف کودهاي آلی کمپوست شده است. مصرف هر گونه کود دامی خام در زراعت زعفران ممنوع می باشد. بهترین کود دامی براي زعفران کود گاوي است. کود دامی باید قبل از استفاده در مزرعه به خوبی عمل آوري و کمپوست شده باشد و عاري از هر گونه علف هرز و نماتد باشد. در دهه هاي گذشته مصرف کودهاي شیمیایی ارزان قیمت، باعـث کـاهش تمایل کشاورزان در استفاده از کودهاي آلی (دامی و کمپوست) گردیـد. ایـن مسـئله باعث کاهش شدید میزان ماده آلی در خاك هاي زیـر کشـت زعفـران شـد. بررسـی کاهش مواد آلی در خاك¬هاي زیرکشت زعفران نشان مـی دهـد بـا رونـد موجـود و کاهش هرچه بیشتر ماده آلی خاك هاي زیر کشت زعفـران، زراعـت آن بـا خطـرات جدي روبرو خواهد شد. خوشبختانه با افـزایش آگـاهی کشـاورزان، مصرف کودهاي آلی در مزارع زعفران رو به افزایش گذاشته است. به طورکلی باید سعی شود میزان ماده آلی در خاك مزارع زعفران به حداقل یک درصد افزایش یابد. بر این اساس توصیه می شود حداقل هر دو سال یک بار مقدار ۴۰ -۳۰ تن در هکتار کود حیوانی پوسیده در مزارع زعفران استفاده شود. برخی از کشاورزان نیمی از کود حیوانی را قبل از کاشت پیاز و نیم دیگر را در اواخر شهریور و قبل از آبیاری اول به زمین اضافه می کنند سپس آن را به شکل نه چندان عمیق با خاک مخلوط می سازند تا خاک سطحی سست شده تا جوانه های ضعیف زعفران بتوانند به آسانی از خاک بیرون آیند. همانطور که پیش¬تر اشاره شد کود گاوی برای کاشت زعفران از کود گوسفندی مناسب تر است. ولی در هر صورت تا می توان باید کود پوسیده و تجزیه شده به زمین داد. در بعضی نقاط کود را یک سال جلوتر در زیر خاک می کنند تا خوب تجزیه شود. در سال اول بهتر است کود و خاکستر و یا خاکروبه به زمین داده شود و کود گاوی برای سال دوم بماند. چون کود و خاکستر و خاکروبه پتاسیم زیادی دارد و زعفران در سال اول نیاز زیادی به پتاسیم دارد و در سال سوم که گیاه نیاز زیادی به کود دارد خاکبرگ برای زراعت زعفران بسیار مفید است. در سال آخر بهره برداری معمولا هیچ نوع کودی به زمین داده نمی شود.

آفات و بیماری های رایج زعفران
آفات
یکی از مسائل و محدودیت های تولید زعفران وجود آفات گیاهی است که نسبتاً متنوع بوده و گونه هایی از جوندگان، حشرات و کنه های گیاهی را شامل می شود. بعضی از این گونه ها از نظر دامنه انتشار و فعالیت در مزارع زعفران به صورت فراوان خسارت زا می باشند و در صورتی که مبارزه اصولی علیه آن ها انجام نشود ضایعات جبران ناپذیری به وجود خواهد آورد. مهم-ترین آفاتی که تاکنون خسارت زایی آن ها مشخص گردیده است عبارتند از: ۱- کنه زعفران (Rhizoglyphus robini)؛ ۲- کنه قهوه¬ای گندم (Petrobia lateens Muler)؛ ۳- کنه زمستانه غلات (Penthaleus major Duges)؛ ۴- تریپس (Thrips tabaci)؛ ۵- کرم پیازخوار؛ ۶- کرم های زمینی (Ditylenchus clipoaci)؛ ۷- خانواده موش های حقیقی (Muridae) شامل موش ورامین (Nesokia indica) و موش خانگی (Mus musculus)؛ ۸- خانواده موش های آرویکولیده شامل موش کور (Arvicola arvalis)؛ ۹- خانواده تشی (Hystricidae)؛ ۱۰- خرگوش.

بیماریها
مهم ترین بیماری‌های این گیاه باارزش عبارتند از: بیماری سیاهک زعفران (Tacon)، پیچیدگی و فنری شدن کلاله، انواع پوسیدگی بنه ها شامل پوسیدگی ناحیه گردن بنه ها و پوسیدگی ریشه در ناحیه تحتانی ریشه که به پوسیدگی بنفش ریشه (Violet root rot) معروف است.
منابع
اسدی، ق.ع؛ رضوانی مقدم، پ و حسن زاده اول، ف. ۱۳۹۳٫ اثرات تغذيه خاكي و برگي بر رشد بنه و عملكرد گل زعفران (Crocus sativus L.) در مزرعه شش ساله. نشریه زراعت و فناوری زعفران. ۴۴-۳۱ (۱)۲٫
آزادبخت، ن. ۱۳۹۷٫ کشت زعفران. موسسه آموزش عالی علمی کاربردی و مهارتی. ۴۸ص.
جامی، ن؛ رحیمی، ا؛ نقی زاده، م و صداقتی، ا. ۱۳۹۸٫ اثر تلقیح با میکوریزا و سطوح ورمی‌کمپوست بر برخی عناصر برگ و خصوصیات بنه زعفران زراعی (Crocus sativus L.) در شرایط آب و هوایی کرمان. نشریه پژوهش های زعفران. ۲۳۴-۲۱۷ (۲)۷٫
حبیبی، م.ب و باقری، ع.ر. ۱۳۶۸٫ زعفران (زراعت، فرآیند، ترکیبات شیمیایی و استانداردهای آن). انتشارات سازمان پژوهش-های علمی و صنعتی ایران- مرکز خراسان.
خسروی، ک و پزشکپور، ک. ۱۳۹۳٫ راهنمای کاربردی کاشت تا فرآوری زعفران. انتشارات آموزش و ترویج کشاورزی. ۱۱۰ ص.
ذبیحی، ح.ر. ۱۳۹۶٫ مدیریت تغذیه گیاه در زعفران، نشریه فنی شماره ۵۵۵، موسسه تحقیقات آب و خاک.
فلاحی، ح.ر؛ سالاریان، ع و اقحوانی شجری، م. ۱۴۰۰٫ مروری تحلیلی بر مدیریت تغذیه¬ای زعفران. ششمین همایش ملی زعفران. گناباد، ایران.
قبادی، ف؛ قربانی جاوید، م و سروش زاده، ع. ۱۳۹۵٫ ارزیابی عملکرد و صفات رویشی زعفران (Crocus sativus L.) تحت تأثیر تاریخ کاشت و اندازه بنه در دشت ورامین. دوماهنامه علمی-پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. ۸۶۷-۸۵۷ (۵)۲۲٫
کوچکی، ع.ر؛ کرباسی، ع.ر و سیدی، م. ۱۳۹۶٫ بررسی برخی دلایل كاهش عملكرد زعفران در طی ۳۰ سال اخير (مقاله مروري). نشریه زراعت و فناوری زعفران. ۱۲۲-۱۰۷ (۲)۵٫
Fallahi H R., and Mahmoodi S. 2018. Impact of water availability and fertilization management on saffron (Crocus sativus L.) biomass allocation. Journal of Horticulture and Postharvest Research, 1(2): 131-146.
Koocheki A., and Khajeh-Hosseini M. 2019. Saffron: science, technology and health. (Ed..) Woodhead Publishing Limited.