مقدمه
گیاه گل محمدی که به نام های گل سرخ، گل گلاب و گل سوری معروف است از گذشته های دور به علت زیبایی، عطر و خواص متعدد، مورد توجه بوده است. گل محمدی از مهم ترین انواع گل های رز در دنیا و از مشهورترین گیاهان در تاریخ باغبانی است و یکی از گیاهان باارزشی است که اصولا به منظور تهیه گلاب در اغلب نقاط ایران کشت می گردد. این گل به دلیل دارا بودن رایحه فوق العاده و تنوع ارقام در بسیاری از مناطق دنیا کشت می شود.
این گیاه بصورت وحشی در سوریه، مراکش و استرالیا رویش دارد. زادگاه و رویشگاه این گیاه سرزمین ایران و خاورمیانه می باشد که از اواخر قرن شانزدهم از آسیای صغیر به اروپا برده شد. در آغاز قرن هفدهم، گل محمدی ایران به هندوستان، شمال آفریقا، ترکیه و سپس بلغارستان برده شد و کاشت آن گسترش یافت. بلغارستان در سال ۱۷۵۰ میلادی به عنوان یکی از تولیدکنندگان اصلی اسانس گل محمدی در سراسر دنیا تبدیل شد. ایران تا آن زمان تولیدکننده عمده گلاب بود و گلاب ایران با کشتی های هلندی و پرتغالی از طریق بنادر خلیج فارس و عدن به مناطق مختلف دنیا صادر می گردید.
گـل محمـدي يكي از پنج پايه اصلي رز در جهان است كه عـلاوه بـر كشـت آبـي، بـه صـورت كشـت ديـم و آبياري سبز نيز قابل توسعه است و نسبت به شرايط محيطـي سـازگاري خـوبي دارد. تـاكنون ۵۶ گونه گل محمدي در ايران شناسايي شده است. بارزترين صـفت گـل محمـدي سـازگاري آن نسبت به خشكي است، به گونه اي كه در برخي منـاطق كاشـان، ايـن گيـاه فقـط دو بـار در سـال آبياري مي شود. ميانگين عملكرد توليد گل محمـدي در ايـران حـدود دو تـن در هكتـار اسـت. چنانچه بهترين شرايط رشد و تغذيه و آبياري منظم براي گياه فراهم باشد، عملكـرد آن افـزايش قابل ملاحظه اي خواهد داشت و در برخي موارد، عملكرد تـا هفـت تـن در هكتـار نيـز گـزارش شده است. اهميت اصلي گل محمدي در عطر آن نهفته و هـدف اصـلي از كشـت ايـن گـل در ايران توليد گلاب است و در مرحله بعـد، اهميـت گـل محمـدي در استحصـال اسـانس تـام (rose oil) یا اسانس روغني اين گياه و استفاده از گلبرگ هاي آن است، در حالي كـه در سـاير كشـورها مثل بلغارستان يا تركيه، گلاب محصول فرعـي گـل محمـدي اسـت. در كشـورهاي بلغارسـتان، تركيه، مراكش و چين، هدف اصلي از پرورش گل محمدي استحصال اسانس تام اين گل و در مرحلـه بعـد، كانكريـت (rose concrete) و ابسـلوت (absolute rose oil) يـا همـان اسـانس مطلـق آن اسـت. در تمـامي كشـورهاي توليدكننده گل محمدي، فقـط از سـه گونـه گـل محمـدي دمسـنا (Damask rose)، سـنتيفوليا (Rosa centifolia) و گاليسـا (Rosa gallica) برای بهره گيري از مواد مؤثرة معطرشان در صنايع آرايشي، بهداشتي، غذايي، عطـرو ادكلـن اسـتفاده مي شود.
باغ های وسیعی از این گیاه در کاشان، کرمان، تبریز و میمند فارس ایجاد شده است. همچنین در نواحی دیگر معتدل و معتدل سرد ایران از جمله استان های تهران، آذربایجان، یزد و اصفهان نیز کاشته می شود. کشت گل محمدی در کشورمان بطور عمده در استان های فارس، اصفهان و آذربایجان شرقی انجام می شود. این استان ها به ترتیب مقام های اول تا چهارم سطح کشت گل محمدی را در ایران به خود اختصاص داده اند.
عطر گل محمدی ایران به سبب شرایط اقلیمی از کیفیت خاصی برخوردار است در حالی که از شهرت جهانی کمی برخوردار است، میزان تولید آن کم بوده و بیشتر در داخل کشور مصرف می شود. گل محمدی در صنایع غذایی، داروسازی و عطرسازی استفاده و از جایگاه ویژه ای برخوردار است. گل محمدی به عنوان یک گیاه راهبردی در زمینه حمایت از اقتصاد روستاییان و اشتغال زایی جوانان به دلیل تولید صنایع کوچک وابسته به این گیاه، جایگاه خاصی در جهان به خود اختصاص داده است. افزایش سطح زیر کشت و میزان تولید گل در مناطق مختلف کشور نشان دهنده استقبال خوب کشاورزان از این گیاه است. طبق گزارش دفتر امور گل و گیاهان زینتی، دارویی وزارت جهاد کشاورزی سطح زیر کشت گل محمدی و تولید آن در سال های اخیر در استان های اصفهان، آذربایجان شرقی و غربی روند صعودی داشته است.
گیاه شناسی گل محمدی
از نظر گیاه شناسی گل محمدی با نام علمی Rosa damascena و نام انگلیسی Persian rose و Damask rose از راسته گل سرخ سانان، سرده Rosa، گونه Rosa damascene، گیاهی دائمی (چند ساله) و درختچه ای خزان کننده یا نیمه سبز است و بندرت در بین آن ها گونه همیشه سبز یافت می شود که توان زندگی بالای ۵۰ سال را داراست. گل محمدی از نوعی دو رگه ثابت Rosa gallica و Rosa canina می باشد. عده ای نیز آن را یک دو رگه ثابت Rosa gallica و Rosa moschata می دانند. گل محمدی درختچه ای پر پشت، دارای خارهای ریز، زیاد و فشرده، پهن، قالبی شکل و یکنواخت است. گل های آن صورتی رنگ، پرپر و معطر که گاهی نیز سرخ رنگ است. گل آذین دیهیمی، ۶-۱۲ گلی است. بر روی دمگل ها خارهای ریز و کرک های غده ای وجود دارد. برگهای آن مرکب، دارای ۵ تا ۷ برگچه ی تخم مرغی نیزه ای و با دندانه های کند و کمانی ساده است. لبه برگ ها اره ای، سطح فوقانی برگ ها نرم و سطح تحتانی کرک دار است. ساقه گل محمدی خاردار (خارها قالب مانند)، اغلب مخلوط با کرک های غده ای است. میوه گل محمدی گلابی شکل است.
کشت گل محمدی
کشت گیاه گل محمدی به دو صورت انجام می گیرد که عبارتند از: ۱- کشت بهاره: این کشت در بهار و قبل از بیدار شدن پایه مادری صورت می گیرد. ۲- کشت پاییزه: این کشت در اواخر پاییز بعد از خزان شدن پایه های مادری و قبل از یخبندان زمستانی صورت می گیرد. کشت پاییزه از کشت بهاره بهتر است. دلایل این برتری عبارتند از: الف) افزایش استفاده از نزولات جوی؛ ب) استقرار بهتر نهال ها؛ پ) کاهش صدمه به نهال های تازه استقرار یافته با گرم شدن هوا در نیمه دوم بهار و کاهش عدم استقرار نهال ها؛ ت) کاهش مدت زمان لازم برای به گل نشستن گیاه به مدت یک سال.
شرایط لازم برای رشد مطلوب گل محمدی
عوامل اقلیمی نقش مهمی در رشد و نمو ارقام مختلف گل محمدی دارند. این گیاه بسیار مقاوم بوده و اکثر شرایط آب و هوایی را به خوبی تحمل می کند و آب و هوای خشک یا نیمه خشک با تابستان های معتدل و خشک و زمستان های سرد را می پسندد. اما اصولا مناطق باز و آفتاب گیر با شب های نسبتا خنک (آب و هوای معتدل ملایم) را ترجیح می دهد. هر چند که کشت این گیاه در مناطق آب و هوایی مختلف تاثیر زیادی بر مواد ثانویه گل آن می گذارد.
دما
دمای مناسب در طول دوره رویش گیاهان نقش مهمی در کمیت و کیفیت گل ها دارد. گل محمدی در مناطقی که میانگین دما در طول دوره رویشی ۲۶ درجه سانتی گراد باشد سبب تولید گل های بیشتر و با کیفیت مناسب تر می شود. در دماهای پایین تر رشد گیاهان کندتر شده و عملکرد گل ها و نیز کیفیت آن ها به شدت کاهش می یابد. کشت گل محمدی در اقلیم هایی که دمای آن بیش از ۳۸ درجه سانتی گراد باشد توصیه نمی شود، زیرا فتوسنتز در گیاه مختل شده و عملکرد و کیفیت گل به شدت کاهش می یابد. قابلیت فتوسنتزی گل محمدی به دمای رشد بستگی دارد حتی اگر شرایط تغذیه ای یکسانی داشته باشند. در دمای پایین میزان کربوهیدرات معمولا افزایش می یابد چرا که دمای پایین در این گیاهان فعالیت آنزیم های فتوسنتزی نظیر ربیسکو و ساکاروز-فسفات سنتتاز را افزایش می دهد و سرعت جذب خالص (سرعت فتوسنتز خالص) در طول رشد در دمای پایین افزایش می یابد که ناشی از افزایش فعالیت آنزیم ربیسکو می باشد.
دمای کم شب قبل از شکوفه دهی، کیفیت و کمیت گل ها را تقویت می کند. دمای ۵ الی ۱۵ درجه سانتی گراد در بهار و به مدت طولانی تعداد زیادی از گل ها را در هر گیاه با محتوی اسانس بالا تضمین می کند. بنابراین مناطقی که دارای تابستان خنک هستند بهترین نتیجه را از نظر کیفیت و کمیت اسانس تولیدی دارند و یک رابطه خطی بین دمای هوای خنک و میزان اسانس وجود دارد.
نور
نور از جمله عوامل مهم اقلیمی است که در تولید گل محمدی باید همواره مدنظر باشد. گل محمدی گیاهی نورپسند است ولی نیاز ارقام و واریته های مختلف گل محمدی به نور متفاوت است. بطوریکه کمبود نور کافی یکی از عوامل بازدارنده رشد گیاه بخصوص در شرایط گلخانه¬ای است. وجود نور کافی نقش مهمی در افزایش تولید اسانس در گل محمدی دارد. کشت این گیاه در سایه باعث تولید شاخه های بلند و باریک میشود.لذا گلهای تولید شده بر روی این ساقه ها کمتر و کوچکتر بوده و کیفیت آنها نیز نامناسب خواهد بود. همچنین کاشت این گیاهان در سایه سبب کاهش مقاومت آنها به انواع بیماری ها می گردد.
شدت نور، طول روز و کیفیت نور به ترتیب در گلدهی و جوانه زدن و نیز طول غنچه های گل محمدی نقش مهمی ایفا می کنند. کاهش و افزایش شدت نور به ترتیب تعداد گل ها در گیاه را کاهش و افزایش می دهد.گاهی اوقات نور و دما به شکلی هماهنگ عمل می کنند. شدت نور کم با دمای پایین می تواند محصول گل محمدی را افزایش دهد و کیفیت و کمیت اسانس طبیعی آن را نیز افزایش دهد. نسبت زیاد نور خیلی قرمز به قرمز جوانه غنچه را بهبود می بخشد در حالیکه نسبت کم، مانع آن می شود.
خاک
گل محمدی را میتوان در انواع مختلفی از خاک ها کاشت و پرورش داد. اما خاک های حاصلخیز شنی-رسی دارای بافت نسبتا خشک که هوا را به خوبی از خود عبور دهد و دارای مقداری مواد آلی پوسیده باشد، خاک مناسبی جهت کاشت گل محمدی است. اگرچه خاک هایی با بافت نیمه سنگین نیز در صورت داشتن زهکش مناسب برای گل محمدی توصیه می شود، لیکن با توجه به نقش تهویه خاک در منطقه فعالیت ریشه و اثر آن در رشد و نمو گل محمدی، کشت ارقام مختلف این گیاه در خاک های سبک نتایج بهتری را به همراه خواهد داشت. خاک هایی با بافت سنگین و نیز خاک هایی که سبب تجمع آب می شوند، برای کشت این گیاه مناسب نمی باشند. زیرا آب فراوان سبب ابتلای گیاهان به بیماری های قارچی شده و خطر سرمازدگی و یخبندان ریشه گل محمدی را در زمستان افزایش می دهند.
خاک با pH حدود ۵/۶ الی ۵/۷ بهترین محیط رشد برای گل محمدی می باشد. خاک اسیدی به دلیل عدم تعادل مواد غذایی میکرو، مانع رشد گیاه شده و کاهش محصول را در پی دارد. از کشـت گل محمــدى در خــاك آهکــى به خصــوص هنگامى کــه شــرایط آب نیــز قلیایــى باشــد بایــد خـوددارى نمـود. حدود سازگاری این گیاه به شوری مطلوب است بطوری که شوری آب و خاک را تا ۶ الی ۷ دسی زیمنس بر متر تحمل می کند. در این شوری گیاه رشد کرده و گلدهی دارد.
باد
کشت ارقام مختلف گل محمدی در مناطق بادخیز توصیه نمی گردد. زیرا وزش بادهای سنگین علاوه بر شکستن شاخه های ظریف و به هم ریختن شکل گلبرگ ها، باعث افزایش تبخیر و تعرق و پژمردگی گیاهان شده و کاهش اسانس گل را در پی دارند. از اینرو توصیه می شود در مناطق بادخیز گیاهان در پناه بادشکن کشت شوند.
ارتفاع
گل محمدی را می توان در طیف وسیعی از نظر موقعیت ارتفاع کشت و تولید نمود. گلستان های موجود در ارتفاعات و شیب های شمالی، در مجموع از نظر کمی و کیفی محصول بهتری تولید می کنند. این درختچه از ارتفاع ۸۵۰ تا ۲۳۰۰ متر از سطح دریا رشد خوبی داشته و به طور کلی هرچه ارتفاع بیشتر باشد، کیفیت گل و اسانس بالاتر خواهد بود.
رطوبت نسبی
رطوبت بالای هوا در طول رشد غنچه های گل محمدی بطور قابل ملاحظه ای عمر گل محمدی را کاهش می دهد. رطوبت نسبی در طول گرده افشانی باید بالای ۶۰ درصد باشد. در طول بهار و اوایل تابستان ۷۰ درصد رطوبت برای برداشت مناسب گل محمدی بهینه است.
نیازهای آبی و کودی گل محمدی
نیاز آبی
آب از جمله عوامل موثر در تولید اقتصادی گل محسوب می شود. هرچند درختچه های گل محمدی به شرایط کم آبی بسیار مقاوم هستند، شرایط نشان می دهد که آبیاری گلستان ها در زمان غنچه دهی و گل دهی در افزایش عملکرد و درصد اسانس آن بسیار مهم است. بسته به وضعیت آب موجود در منطقه، فاصله بین آبیاری از میانگین ۷ تا ۲۰ روز تغییر می کند. دوره آبیاری گلستان از اسفند ماه آغاز و تا نیم سال بعد ادامه دارد و در زمستان نیز بسته به موقعیت آب و هوایی پهنه های کاشت یک یا دو بار برای یخ آب آبیاری می شود. نیاز آبی گل محمدی بسته به نوع بافت خاک و شرایط تبخیر و تعرق منطقه، بین ۴۰۰۰ الی ۶۰۰۰ متر مكعب در سال در هر هكتار متفاوت می باشد. آبیاری عموما به صورت سطحی و غرقابی انجام می شود؛ ولی آزمایش ها نشان داده، آبیاری قطره ای ضمن ۶۲ درصد صرفه جویی نسبت به روش سطحی، باعث افزایش عملکرد ۶۵ درصدی گل می شود.
البته لازم به ذکر است که سیستم آبیاری قطره ای با تمام ویژگی هایی که دارد در مورد گیاه گل محمدی که چند سال است در زمین استقرار یافته است کار صحیحی نمی باشد زیرا در این حالت به علت اینکه بوته ها، ریشه های عمیقی ایجاد کرده اند، سیستم ریشه ای گیاه با این روش آبیاری سازگاری ندارد. توصیه می شود این سیستم آبیاری از ابتدای احداث گلستان اجرایی شود تا ریشه های گیاه از ابتدای رشد خود سازگاری لازم را با شرایط ایجاد کند.
نیاز کودی
گل محمدی از نظر تامین مواد غذایی، گیاهی کم توقع و سازگار است. تمامی ۱۶ عامل اصلی غذایی نقش مهمی در رشد مناسب و افزایش عملکرد گیاه ایفا می کنند. لذا می توان با مدیریت مواد غذایی، رشد و کیفیت گل محمدی را بهبود داد. کمبود مواد غذایی و عدم استفاده از کود سبب تضعیف، پژمرده شدن نهال ها، کوچک شدن گل ها و ریزش گلبرگ ها می گردد. کاربرد کود در هر سال موجب می گردد نیازهای گیاه برآورده شود. غلظت بهینه عناصر غذایی برای رشد مطلوب گل محمدی در جدول زیر ارائه شده است.
جدول ۱- مقادیر بهینه عناصر غذایی برای گیاه گل محمدی
نوع عنصر غلظت (ppm)
نیتروژن ۱۸۰- ۳۵
فسفر ۵۰- ۵
پتاسیم ۳۰۰- ۵۰
آهن ۳- ۳/۰
روی ۳- ۰۳/۰
مس ۵/۰ -۰۰۱/۰
منگنز ۳- ۲/۰
مولیبدن ۱-۱/۰
بر ۵/۰- ۰۵/۰
مصرف کود دامی پیش از احداث گلستان و یا جایگزینی بوته ها به مقدار ۵۰ تن در هکتار ضروری بوده و همچنین دادن کود دامی به مقدار ۱۰ تن در هکتار بعد از هرس گلستان ها مفید است. برای کوددهی از کود حیوانی، فسفاته و ازته استفاده می شود. کود حیوانی و فسفاته در پاییز و کود ازته در بهار استفاده می گردد. اگر هدف از تولید گل محمدی تولید غنچه باشد که درشت بودن آن اهمیت فراوانی دارد، می توان مصرف ۳۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص و به صورت نیترات آمونیوم همراه با ۳۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار پتاسیم خالص به صورت سولفات پتاسیم را توصیه کرده و کود سوپر فسفات را دو روز قبل از کشت همراه با شخم به زمین اصلی داد تا باعث خرمنی شدن ریشه و عملکرد بالا شود.
توصیه می گردد مصرف کودها بر اساس آزمون خاک و نیاز خاک محل کشت صورت گیرد. استفاده مقادیر بالای کود نیتروژنه موجب کاهش میزان عملکرد و اسانس گل می گردد. کود نیتروژنه به دلیل اثر تحریک کنندگی قابل توجهی که بر رشد رویشی دارد، در صورت زیاده روی در مصرف، تعادل بین رشد رویشی و زایشی را در گیاه به نفع رشد رویشی به هم می زند و از این طریق منجر به کاهش تولید گل و اسانس می شود. این کود منجر به آب دار شدن گیاه شده و حساسیت گیاه را در مقابل هجوم بیماری ها و آفات زیاد می کند. مقدار بالای پتاسیم نیز باعث نقص سایر مواد غذایی طبیعی می گردد.
روش های تکثیر گل محمدی
گل محمدی به روش های مختلفی شامل ۱- ازدیاد از طریق بذر؛ ۲- ازدیاد از طریق پیوند؛ ۳- ازدیاد از طریق تیل پیوند؛ ۴- ازدیاد از طریق قلمه؛ ۵- ازدیاد از طریق پاجوش؛ ۶- ازدیاد از طریق کشت بافت تکثیر می شود ولی دو روش قلمه زدن و پاجوش رایج ترین روش های تکثیر برای این گیاه هستند.
آفات و بیماری های رایج گیاه گل محمدی
آفات
در منابع مختلف بین ۱۲ الی ۲۶ گونه آفت (حشره و کنه) نام برده شده است که به گل محمدی خسارت می زنند. بر اساس نحوه خسارت و اصول کنترل، آفات موجود روی گل محمدی را می توان به گروه های زیر تقسیم نمود: ۱- جوانه خوارهای گل محمدی شامل جوانه خوار سبز گل محمدی یا Eucnaemidophorus rhododactylus؛ و جوانه خوار قرمز گل محمدی یا Notocelia roborana؛ ۲- شب پره برگخوار گل محمدی یا Acleris variegana؛ ۳- مینوزهای گل محمدی شامل مینوز مارپیچ، مینوز لکه تاولی و مینوز گل محمدی؛ ۴- سوسک سرشاخه خوار رزاسه یا Ospheranteria coerolescens؛ ۵- آفات مکنده گل محمدی شامل شته ها، زنجرک ها، تریپس ها، سفید بالک ها یا مگس بالها؛ ۶- کنه¬های گیاهخوار که عبارتند از کنه دو نقطه ای یا تار عنکبوتی و کنه قرمز.
بیماری ها
از لحاظ طبیعی گیاه گل محمدی در مقابل بیماری ها و آفت های خاص، مقاوم تر و ایمن تر از سایر انواع گل رز است. رایج ترین بیماری هایی که گل محمدی را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد سفیدک حقیقی یا سفیدک نمدی است. عامل این بیماری، قارچی به نام Sphaerotheca pennosa است. این بیماری برگ های جوان، شاخه ها و غنچه ها را آلوده می سازد و در برگ های جوان آلوده، برجستگی هایی شبیه به تاول و در برگ های پیر آلوده لکه های سفید مایل به خاکستری به وجود می آورد. در اثر آلودگی رشد درختچه ها متوقف، گیاه پژمرده و غنچه گل از بوته ریزش می کند.
منابع
ابراهیمی، م و شریف زادگان، ح. ۱۳۹۵٫ آشنایی با اصول کاشت گل محمدی. انتشارات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی. ۱۹ ص.
ثابتی، ع. ۱۳۹۵٫ زراعت گل محمدی. انتشارات آموزش و ترویج کشاورزی. ۱۱۹ ص.
عماد، م؛ غیبی، ف؛ رسولی، م؛ خانجان زاده، س و محمدی جوزانی، س. ۱۳۹۱٫ گل محمدی. انتشارات پونه. ۸۰ ص.
میر، س.ج. ۱۳۹۸٫ بررسی سیاست توسعه گل محمدی در ایران. مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، ۲۰۵- ۱۸۳ (۱۰۷):۲۷٫
Lohani H., Andola H., Chauhan N., Gwari G. and Bhandari U. 2013. Volatile constituents of rose water of damask rose (Rosa Damascena mill) from Uttarakhand Himalayas. Medicinal Plants, 5(2): 22-30.