ریزش به عنوان فرآیند طبیعی جدا شدن بخش‌هایی از یک گیاه از بدنه اصلی آن تعریف شده است. به عبارت دیگر، می‌توان گفت که این یک ویژگی یا مشخصه طبیعی رشد گیاه است که شامل از بین رفتن میوه، برگ‌ها، کاسبرگ، پرچم، گلبرگ، خامه و گل می‌باشد. ریزش گل تأثیر جدی بر عملکرد محصول دارد زیرا از دست دادن گل باعث از بین رفتن میوه می‌شود، که این امر مستقیما کاهش عملکرد و ضرر اقتصادی در صنعت باغبانی را در پی دارد. این بدین معنی است که وجود یا نبود محصول به گل بستگی دارد. گل‌ها به دلایل زیادی که شامل عوامل داخلی و خارجی مانند زخم در گیاه یا حمله عوامل بیماری‌زا، نوسان یا نامتعادل بودن شرایط محیطی است، از بین می‌روند. . البته گل‌ها پس از گرده افشانی توسط گیاهان نیز دچار ریزش می‌شوند. ریزش اندام‌های تولیدمثل گل‌های نر یا گل‌های دوجنسه در گونه‌های مختلف رایج است. اغلب گلبرگ‌ها می‌ریزند، اما تنوع در گونه‌ها باعث تغییر در ریزش قسمت‌های مختلف گل از جمله خامه، کاسبرگ و پرچم می‌شود.
عمده علل ریزش گل و میوه درختان
دلایل متعددی می‌تواند باعث ریزش گل شود، یا اختلال فیزیولوژیکی یا مشکلات محیطی. عوامل زیادی بر باروری مطلوب گیاهان تأثیر می‌گذارند. خواه باغبان در حال پرورش گل‌ها و میوه‌ها باشد خواه دانه‌ها، عوامل ذکر شده در زیر می‌توانند عملکرد گیاه را تغییر دهند. درک فرآیندهای زیستی و غیرزیستی درگیر، به باغبان کمک می‌کند تا انتظارات واقع بینانه داشته باشد و یا گام‌های مناسبی برای تسهیل فرآیندهای بی‌شمار دخیل در فرآیندها اتخاذ نماید. پس بیایید بر روی عوامل اصلی ریزش گل و تکنیک‌های مقابله با آن عوامل تمرکز کنیم.
گرده افشانی
عوامل خارجی و داخلی هر دو بر گرده افشانی گیاهان، که چرخه تولیدمثل را آغاز کرده و منجر به تولید میوه و یا دانه ها می‌شود، تأثیر می گذارند. گرده افشانی ناموفق یک وقفه یا توقف فرآیند می‌باشد که باعث از بین رفتن گل و یا میوه‌ی گیاه می‌شود. این پدیده ریزش میوه یا گل نامیده می‌شود و بی‌اثر شدن فرآیند تولید مثل باغبانی را در پی دارد.
گرده افشانی شامل فرآیند حرکت گرده از گل نر به گل ماده برای بارور کردن تخمک می‌باشد. در بیشتر موارد، گلدهی مرحله اولیه تولید مثل است، و گل قسمتی از گیاه است که میوه یا بذر به دنبال گرده افشانی رشد می‌کند.
گرده افشانی شامل فرآیند حرکت گرده از گل نر به گل ماده برای بارور کردن تخمک می‌باشد. در بیشتر موارد، گلدهی مرحله اولیه تولید مثل است، و گل قسمتی از گیاه است که میوه یا بذر به دنبال گرده افشانی رشد می‌کند.
از آنجایی که عوامل زیادی می‌توانند گرده افشانی گیاهان را تحت تأثیر قرار دهند، گاهی اوقات تشخیص علت خاص مشکلات آن دشوار است. حشرات، بیماری‌ها، کود کم یا زیاد، علف کش‌ها، رطوبت مازاد، تغییر دمای ناگهانی، درجه حرارت بالا، شدت نور بالا، تفاوت‌های فیزیولوژیکی در گیاهان و گرده افشانی نامطلوب بر فرآیندهای فیزیولوژیکی گیاهان تأثیر می‌گذارند. شرایط زیر اغلب باعث از بین رفتن شکوفه ها شده و از رشد میوه تا رسیدن به بلوغ کامل جلوگیری می‌کنند.
عوامل اقلیمی (دماهای انجماد)
گیاهانی که در طول دوره دماهای انجماد شکوفه می‌دهند در معرض درجات مختلفی از آسیب قرار می‌گیرند. مدت زمان و مقدار درجه زیر انجماد از عوامل مهم تاثیرگذار در میزان آسیب گل می‌باشند. یخ زدگی می‌تواند به بساک (گرده تولیدکننده‌ی گل) و مادگی (قسمت ماده) آسیب برساند. آسیب به گل‌ها منجر به ریزش شکوفه یا تغییر شکل میوه می‌شود. هلو و توت فرنگی اغلب "نوبین" (دو میوه) یا میوه های کوچک بد شکل تولید می‌کنند. در گیاهانی مانند گوجه فرنگی و خربزه، دماهای پایین بالاتر از نقطه انجماد، از گرده افشانی کامل یا کافی جلوگیری می¬کند و در نتیجه میوه ها بدشکل یا زخمی شده یا میوه تشکیل نمی‌شود.
دماهای بالا
سبزیجات از شرایط نامطلوب دمایی رنج میبرند. گوجه فرنگی و لوبیا زمانی که دما بالای ۹۵ درجه فارنهایت باشد، شکوفه های خود را از دست می‌دهند. ریزش شکوفه در گوجه فرنگی زمانی که دمای شبانه ۷۵ درجه فارنهایت و بالاتر باقی می‌ماند، بیشتر مشکل‌ساز است. گوجه‌فرنگی‌های گیلاسی می‌توانند در محدوده دمایی وسیع‌تری نسبت به انواع درشت‌تر میوه‌دهی کنند. کاکل ذرت (بخشی از گیاه که گرده تولید می‌کند) اغلب زمانی که درجه حرارت بالای ۱۰۰ درجه فارنهایت باشد از بین می‌رود. آسیب به کاکل می‌تواند از رشد دانه‌ها در قسمت فوقانی (قسمت ماده گیاه) جلوگیری کند چراکه هر رشته ذرت باید گرده افشانی شود.
شکوفه‌های گل که در معرض بادهای گرم و خشک قرار می‌گیرند، دچار سوختگی گلبرگ‌ها شده و نواحی حاشیه‌ای گلبرگ‌ها سیاه می‌شوند. تابش شدید آفتاب در روز به تنهایی می‌تواند باعث سوختن گلبرگ‌های گل رز شود، لذا سعی کنید این گیاهان حساس را در مناطق حفاظت‌شده‌تر قرار دهید.
کوددهی
هنگامیکه گیاهان عناصر غذایی را به مقدار کافی دریافت نکنند، دچار تنش می‌شوند. حاصلخیزی کم خاک در هنگام گلدهی باعث تشدید ریزش شکوفه و میوه می‌شود. شرایط دما ممکن است مساعد باشد، اما اگر گیاه در شرایط گرسنگی پنهان باشد، کاهش قابل توجه در تعداد شکوفه ها و میوه ها مشهود خواهد بود؛ مرکبات و سایر درختان میوه در این دسته گیاهان قرار می‌گیرند. استفاده از کود در زمان گلدهی در تحریک تشکیل گل و میوه موثر نیست. کودها را حداقل چهار تا شش هفته قبل از شروع گلدهی استفاده نمایید. مصرف زود هنگام کود به گیاهان اجازه می‌دهد تا عناصر غذایی معدنی را جذب کرده و در زمان گلدهی قوی باشند. بیشتر گیاهان به کوددهی به شکل لایه‌ی نازکی از کمپوست و کودهای کندرها در بهار و اواسط تابستان پاسخ می‌دهند. با این وجود برخی گیاهان نیازهای غذایی خاصی دارند لذا لازم است کشاورزان با توجه به دستورالعمل‌های ویژه نیاز غذایی آن‌ها را تامین نمایند.
هورمون ها
مطالعات متعدد نشان داده است که در میان علل مختلفی که برای ریزش میوه وجود دارد، مقدار اسید آبسیزیک بالا (ABA) و ایندول استیک اسید کم (IAA) و انتقال کم محصولات فتوسنتزی از جمله مواد قندی (فتوسنتات) و کاربرد نامتعادل نیتروژن، کوددهی نامناسب، کمبود اکسین و باردهی زیاد از اهمیت بالایی برخوردار هستند.
به منظور کاهش میزان ریزش، عمیقاً توصیه می‌شود که سطح فتوسنتات ها و محتوای IAA را مطابق با دستورالعمل تعیین شده توسط آزمایشگاه حفظ کنید. نرخ ریزش در میوه های مختلف (پرتقال واشنگتن، پرتقال شیرین خونی و انگور بدون هسته تامسون) در شرایط کاربرد مقادیر مشخصی از جیبرلیک اسید (GA)، IAA و متیل سایکلوپروپن (۱-MCP) کاهش می‌یابد، بنابراین در دوره‌های تولید و پس از برداشت میوه¬ها، برای افزایش عملکرد و حصول کیفیت بالا، بایستی این اجزا و نیز متغیرهای مربوط به اتیلن که می‌تواند دلیل بالقوه‌ای برای تحریک ریزش گل باشند، در گیاه ثابت نگه داشته شوند. بنابراین میزان اتیلن باید در نظر گرفته شود تا میزان ریزش پایین و میزان عملکرد بالا نگه داشته شود. بر اساس مطالعات انجام شده عمده‌ترین دلیل ریزش گل مربوط به تولید مقدار مشخصی از هورمون اتیلن در گیاه است و وضعیت NPK برگ عامل اصلی ریزش گل نمی‌باشد.
آبیاری
آبیاری در دوره گلدهی نیاز به توجه ویژه دارد. سطوح بالای نمک در خاک می‌تواند جذب رطوبت از خاک را برای گیاهان دشوار کند. این امر منجر به تنش رطوبتی می‌شود که بر روی تشکیل شکوفه ها تأثیر منفی می‌گذارد. آبیاری بیش از حد یا تشنگی گیاهان در طول دوره گلدهی توصیه نمی‌شود. یک رژیم آبیاری ثابت را همانطور که به طور معمول در طول فصل رشد انجام می‌دهید، حفظ کنید. تغییرات ناگهانی در روش‌های آبیاری می‌تواند باعث تشدید ریزش شکوفه و میوه شود. خاک را بطور یکنواخت مرطوب نگه دارید. از مالچ نیز برای حفظ رطوبت استفاده کنید چراکه مالچ از تبخیر آب جلوگیری نموده و سطوح یکنواختی از آب را در خاک حفظ می‌کند. در فصول خشک سال خاک را به آرامی و بصورت عمقی آبیاری نموده و از خشک شدن آن جلوگیری نمایید. لازم به ذکر است که ایجاد تنش رطوبتی جزئی در گیاهانی مانند گوجه فرنگی و خربزه می‌تواند در شرایط خاصی باعث افزایش تشکیل میوه شود.
نور
گیاهان و سبزیجات بایستی در مکان‌هایی کشت گردند که بتوانند به مقدار کافی نور خورشید دریافت نمایند. نور خیلی کم و خیلی زیاد می‌تواند برای گیاهان تنش زا باشد و منجر به ریزش گل ها گردد. فقدان نور کافی خورشید می‌تواند در گیاهانی مانند گوجه فرنگی و بگونیا از شروع گلدهی جلوگیری نموده یا باعث ریزش گل شود. بگونیا در ارتفاعات پایین بیابان آریزونا به آفتاب زمستانی نیاز دارد. این گیاه برای تابستان‌های گرم مناسب نیست.
نیاز به گرده افشانی
برخی از درختان میوه به دلیل گرده‌های عقیم یا ناسازگار خود بارده نیستند. در این صورت لازم است که گونه دیگری در نزدیکی کاشته شود تا به عنوان درخت گرده افشان عمل کند. لذا هنگام انتخاب انواع میوه با نهالستان یا اداره ترویج شهرستان خود تماس بگیرید.
برخی از گونه‌های گیاهی که در شرایط تنش رطوبت کم و شدت نور بالا رشد می‌کنند، به شکل ذاتی گرده ضعیفی دارند.
کدو، خیار، طالبی و هندوانه در یک گیاه دارای گل های نر و ماده اما به شکل جدا از هم یکدیگر هستند. گل ماده را می‌توان با میوه کوچک زیر گل تشخیص داد. در بیشتر موارد، محصولات زراعی باروری نخواهند داشت مگر در شرایطی که زنبورها یا سایر حشرات گرده را از گل نر به گل ماده منتقل کنند.
عدم فعالیت زنبورها و حشرات
برخی از گیاهان همانند گیاهان دیگر، زنبورها را جذب نمی‌کنند. شرایط آب و هوایی که از فعالیت کافی زنبور عسل جلوگیری می‌کند می‌تواند مانع گرده افشانی کافی گل ها شود. بادهای گرم، خشک یا سرد و باران در ساعات صبح فعالیت زنبورها را محدود می‌کند. زنبورها در ساعات نیمه صبح بیشتر فعال هستند؛ لذا از هرگونه کاربرد حشره کش مضر در این زمان‌ها اجتناب کنید.
گرده افشانی توسط باد
باد و سایر اعمال مکانیکی که باعث حرکت گل‌های گیاه می‌شوند، منجر به حرکت گرده از قسمت نر به ماده گل در انواع گیاهان خودگرده افشان می‌شوند. گیاهان این گروه شامل گوجه فرنگی، فلفل و لوبیا است. گرده افشانی گردو نیز توسط باد انجام می‌شود. در گلخانه ها برای تسهیل گرده افشانی اغلب زنبورها بکار گرفته می‌شوند.
تفاوت‌های فیزیولوژیکی
سبزیجات و گیاهان ملون که نیاز به انتقال گرده از گل های نر به ماده جداگانه دارند (مانند کدو، خیار و طالبی) نیازمند باز شدن همزمان گل های نر و ماده هستند. برخی از واریته های جدید بطور کامل یا بیشتر گل های ماده دارند. در این شرایط باید ۱۰ تا ۱۵ درصد از گیاهان یک رقم دیگر، با درصد گل های نر بالا در الگوی گلدهی طبیعی خود، برای گرده افشانی کافی موجود و باز باشند.
در برخی شرایط، تنش برای گیاهان در حال رشد واریته‌هایی با گل های غالب ماده (به ویژه خیار ترشی) ممکن است باعث شود گل‌های ماده قبل از تکمیل رشد خود به گل نر تبدیل شوند. در اینصورت اگر گرده افشانی صورت نگیرد، گل های ماده می‌ریزند یا بد شکل می‌شوند. گاهی اوقات میوه های کوچک تشکیل می‌شوند اما زرد و خشک خواهند بود. این نیز از علائم گرده¬افشانی ضعیف است.
انواع مختلف تنش می‌تواند به دلیل شکل‌های غیر قابل دسترس، ناپایدار یا ضعیف گرده در طول مدت زمان مورد نیاز از باروری گل های در حال رشد جلوگیری کند، در این شرایط گل ها دچار ریزش خواهند شد. برخی از انواع واریته های به شکل پارتنوکارپیک تولید می‌شوند، به این معنی که برای بارور شدن به گرده گل نر نیازی ندارند و بدون گرده افشانی میوه تولید می‌کنند.
ریزش فیزیولوژیکی میوه
بسیاری از درختان میوه از جمله سیب، مرکبات و آلو به طور معمول درصدی از میوه های کوچکی را که در بهار تشکیل شده‌اند، می‌ریزند. این امر "ریزش ژوئن" نامیده می‌شود و روش طبیعی طبیعت برای کاهش بار سنگین میوه از گیاه است. برخی از گونه‌های درختان میوه و گردو، به عنوان مثال، ماندارین و سیب، معمولاً در سال‌های متناوب محصول سنگین‌تری دارند.
جمع‌بندی کلی
بسیاری از شرایط نامطلوب مرتبط با ریزش شکوفه و میوه در گیاهان در صورت آگاهی باغبان از نیازهای محیطی و غذایی، می‌تواند به حداقل رسانده شود. ممکن است برای غلبه بر برخی از مشکلات جدی کمی زمان و مراقبت بیشتر لازم باشد، اما این امر در نهایت با وجود گل ها یا میوه-های فراوان اثربخش خواهد بود. آگاهی از الزامات خاص گیاهان مورد استفاده در احداث باغاتات می‌تواند در ایجاد گیاهانی سالم با مقاومت طبیعی بالا در برابر آفات و بیماری ها موثر باشد.